W czwartek, 22 października, w sieni Instytutu Kultury Miejskiej odbył się już ósmy wykład z cyklu Akademii Dawnego Gdańska – projektu, dla którego inspiracją jest przede wszystkim mało znana historia Gdańska oraz tajemnicze i często powikłane losy jego mieszkańców, znacząco zasłużonych dla nadmotławskiego grodu. Prelegentką wykładu ,,Księgozbiór Jana Heweliusza jako przykład księgozbioru naukowego’’ była Maria Otto, kustosz Państwowej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej, członkini Polskiego Towarzystwa Filologicznego.

Księgozbiór Jana Heweliusza - wykładJan Heweliusz, astronomiczny symbol, barwna postać, której zasługi dla Gdańska są chlubą do dziś. Urodził się 28 stycznia 1611 r. w znanej i szanowanej rodzinie browarników. Był członkiem angielskiego, ekskluzywnego towarzystwa naukowego Royal Society zrzeszającego wybitnych naukowców; astronomem, konstruktorem przyrządów astronomicznych, browarnikiem. W polu jego zainteresowań znajdowało się również rytownictwo, a także literatura z zakresu wielu nauk. I to właśnie heweliuszowski księgozbiór był główną osią, wokół której skupiła się pasjonująca opowieść Marii Otto.

Maria Otto - wykład o księgozbiorze Jana Heweliusza

Od lewej: Maria Otto i Dominika Ikonnikow

Wstępem do wykładu, swoistym mottem, stały się przywołane słowa Richarda de Bury’ego, angielskiego kanclerza, bibliofila, autora dzieła ,,Philobiblon’’:

(…) żarliwe umiłowanie ksiąg tak potężną ma nad nami władzę, że gardząc wszystkim innym dobrem doczesnym, niczegośmy nie odczuwali, prócz namiętności do ksiąg gromadzenia.

Śladem ksiąg podążała również zgromadzona publiczność. Droga prowadziła od przyklasztornych i przykościelnych zbiorów, meandry znaczenia słów libraria oraz bibliarium, XV- wieczne gdańskie księgarnie, a także różnorodne uwarunkowania wpływające na rozwój kolekcjonerstwa książkowego, w tym księgozbiory bibliofilów, patrycjuszy, naukowców, profesorów. Gdańskie księgozbiory naukowe były nierozerwalnie związane z wieloma sławnymi nazwiskami. Jakub Breyne i Jan Filip Breyne, kupcy i botanicy, wsławili się między innymi zamiłowaniem do ksiąg. Ich bogata kolekcja obejmująca niemal 5 tys. dzieł została sprzedana podczas aukcji w II poł. XVIII w. Samuel Schelwig był teologiem, profesorem i rektorem w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, bibliotekarzem Biblioteki Rady Miasta Gdańska. Jego zbiory, dość skromne, liczące zaledwie 530 pozycji, sprzedano na aukcji w 1715 r. Na uwagę zasługuje osoba pastora kościoła św. Bartłomieja, profesora orientalistyki w Gdańskim Gimnazjum Akademickim – Johanna Fidalke. Zachowany katalog aukcyjny pt. ,,Bibliotheca Guam Johann Fidalcke libris theologicis, philologicis criticis, historicis, numismaticis, aliisque ad rem litterariam potissimum spectantibus conquest, magnisque sumtibus instruxit’’ wymienia 10110 pozycji jego księgozbioru wystawionego na aukcjach w latach 1764- 1766. Wśród licznie wymienianych gdańszczan, których kolekcje książek budziły zachwyt ówcześnie i obecnie, pojawiały się również nazwiska: Jakuba Teodora Kleina (1685-1759), Gotfryda Lengnicha (1689-1774), Krzysztofa Gottwalda ( 1636- 1700) czy Ernsta Augusta Bertlinga (1721-1769). Nieocenionymi źródłami informacji o księgozbiorach są właśnie przede wszystkim zachowane katalogi aukcyjne, ale również prywatne, spisane księgi na użytek własny kolekcjonera, a także wszelkiego rodzaju znaki własnościowe, jak: notatki proweniencyjne, ekslibrisy czy pieczęcie.

Księgozbiór Jana Heweliusza - wykład

Informacje o bogatej spuściźnie Jana Heweliusza, obejmującej zarówno listy, jak i księgi, odnaleźć można w katalogu wydrukowanym przez Jana Zachariasza Stolle, drukarza z Halle w Saksonii, którego działalność w Gdańsku przypadła na lata 1685- 1720. Zawarto w nim krótkie opisy książek, zawierające nazwisko autora, tytuł i miejsce wydania oraz ilustracje. Jednak należy pamiętać, że niemożliwym jest obecnie zrekonstruowanie pełnej listy księgozbioru, bowiem wrześniowej nocy 1679 r. wybuchł rozległy pożar, który szybko rozprzestrzenił się na kamienice Heweliusza, obejmując ogniem część mieszkalną, warsztaty, drukarnię oraz obserwatorium. Spowodowało to zniszczenie znacznej części kolekcji. Ów pożar wspomniany jest w omawianym już katalogu aukcyjnym:

Łaskawy czytelniku, jest tu przedstawiona biblioteka składająca się nie tyle z licznych, ile ze znakomitych ksiąg, które pozostawił zmarły Jan Heweliusz, wspaniały, szlachetny i dostojny pan, mąż, za sprawą wybornej wiedzy w dziedzinie astronomii, znany swymi pismami w środowisku uczonych. Mogłoby się więcej dla ciebie zachować owych ksiąg, gdyby w 1679 roku nie wybuchł w jego siedzibie nieszczęsny pożar, w którym przepadła pewna część jego biblioteki wraz z nadzwyczajnym zbiorem instrumentów astronomicznych. (tłum. M. Otto)

Wykaz dzieł niestrawionych przez ogień obejmował wykaz 1453 woluminów drukowanych, również pozycje rękopiśmienne, współoprawne druki, czyli tzw. klocki introligatorskie, a także wiele pozycji, które otrzymane zostały w prezencie od autorów i licznych uczonych przyjaciół. Wiele ksiąg zostało zakupionych podczas podróży po Europie, nie tylko przez samego astronoma. Wobec tego i język dzieł był zróżnicowany – począwszy, co oczywiste, od łacińskiego poprzez niemiecki, francuski i angielski. Wiodącą tematyką księgozbioru były nauki ścisłe, jak: astronomia, matematyka, mechanika. Nie brakowało jednak pozycji z innych dziedzin, m.in. historii, geografii, językoznawstwa. Wśród nazwisk znakomitych i uznanych autorów, których dzieła znajdowały się w heweliuszowskiej kolekcji, pojawiają się zarówno antyczne – Euklides, Arystoteles, Klaudiusz Ptolemeusz oraz nowożytne, np. Mikołaj Kopernik, Tycho Brahe, Johann Kepler, a także liczni korespondenci uczonego, jak: Robert Hook, John Wallis, Stanisław Lubieniecki.

Księgozbiór Jana Heweliusza - wykład

Precyzyjnie, z wielką dbałością o naukowe szczegóły Maria Otto prowadziła publiczność poprzez różnorodne pisma naukowe kolekcji, prace samego Heweliusza i innych naukowców, których autorytet i często mentorska opieka, stanowiły dla astronoma inspirację do dalszego rozwoju i poszerzania wiedzy. Szczególnie wyróżniła się sylwetka Wawrzyńca Eichstadta, szczecińskiego fizyka miejskiego, profesora medycyny i matematyki, kalendariografa, badacza. Nauczał on anatomii w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, gdzie przeprowadzał publiczne sekcje. Wiele można było również usłyszeć o zainteresowaniach Jana Heweliusza, które często odbiegały od tych klasycznie zawartych w jego rozlicznych biogramach. Wykład Marii Otto z Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej był spotkaniem z niecodzienną historią Gdańska, pozornie znaną, a jednak pełną zagadek i nieoczywistości. Potwierdziły to liczne pytania publiczności, których większość dotyczyła tajemnic warsztatu naukowca, pism z kolekcji Heweliusza, dedykacji uczonego, którymi opatrywał dzieła darowane Bibliotece Rady Miasta Gdańska, a także dywagacji nad ówczesnymi funduszami Biblioteki. Żadne z postawionych pytań nie pozostało bez odpowiedzi, wręcz inspirowały następne, następne i następne…

Księgozbiór Jana Heweliusza - wykład

Kolejny, listopadowy wykład z cyklu Akademii Dawnego Gdańska (koordynowanego przez Dominikę Ikonnikow), będzie poświęcony udziałowi profesorów Politechniki Gdańskiej w odbudowie Gdańska, a poprowadzi go Barbara Ząbczyk – Chmielewska, kustosz, przewodnicząca Pomorskiej Federacji Przewodnickiej PTTK.

Tekst: Anna Winkelmann