Gdynia podzielona jest na dwadzieścia dwie dzielnice. Jedną z nich jest Oksywie, które graniczy od północy z Babimi Dołami, od zachodu z Obłużem oraz od południa ze Śródmieściem, a także z Morzem Bałtyckim od wschodu. Oksywie posiada bardzo ciekawą historię i wyjątkowe zabytki, które warto odkryć. Może warto wybrać się na wycieczkę, aby poznać lepiej Oksywie?

Dzielnica Oksywie, 1905 r. Źródło Fotopolska

Oksywie to jedna z najstarszych osad, która znajduje się na współczesnym obszarze Gdyni. Według naukowców nazwa ma skandynawskiego korzenie. Może ona pochodzić od duńskiego słowa „oxhoved” lub normańskiego „oxihoved”, oznaczającego głowę wołu. Natomiast końcówka słowa „Oksywie” wskazuje na dawne jej zesłowiańszczenie.

Oksywie zostało po raz pierwszy wspomniane w akcie fundacyjnym klasztoru norbertanek w Żukowie. Princeps gdański Mściwój i jego żona Zwinisława nadali liczne dobra zakonowi około 1212 r. Jednym z nadań Zwinisławy było „totum Oxsiua cum omnibus attinenciis”, czyli „całe Oksywie ze wszystkimi przynależnościami”. Należy rozumieć to, jako przekazanie całej Kępy Oksywskiej dla klasztoru norbertanek.

Kościół św. Michała Archanioła

Najstarsza wzmianka na temat istnienia kościoła św. Michała Archanioła w Oksywiu pochodzi już z około 1224 r., co czyni go w ten sposób jednym z najstarszych w tej części Pomorza. Natomiast pierwszym znanym z imienia proboszczem był Mikołaj, który został wspomniany w dokumencie z 1346 r. Istniejący do dnia dzisiejszego kościół to nie tylko wart obejrzenia zabytek, ale także miejsce, w którym upamiętniono wybitne osoby związane z Marynarką Wojenną oraz załogi II Rzeczpospolitej. W kościele znajduje chociażby tablica upamiętniająca Dowódcę Floty, adm. Józefa Unruga (1884-1973).

Kościół św. Michała Archanioła, 2013 r. Źródło Fotopolska

Od strony południowej do kościoła przylega cmentarz, na którym znajdują się groby ludzi związanych z morzem i Pomorzem, a wśród nich między innymi mogiła Antoniego Abrahama (1869-1923), słynnego kaszubskiego działacza społecznego.      

Wieś na prawie chełmińskim

W 1346 r. został wystawiony dla Oksywia przywilej lokacyjny, który przeniósł wieś na prawo chełmińskie. Z dokumentu możemy się dowiedzieć, że ówcześnie dwaj sołtysi nazywali się Radosław i Jakub. Otrzymali oni dziesiątą część wszystkich gruntów. Na tym terenie znajdowały się również dwie karczmy i młyn. W dokumencie zezwolono sołtysom na połów „monstra maris” – „stworzeń morskich”, a także określono ich uprawnienia sądowe. Oczywiście również wymienione zostały zobowiązania mieszańców Oksywia wobec zakonu w Żukowie. Sołtys i chłopi musieli chociażby gościć na własny koszt przedstawiciela klasztoru lub jego wysłannika, który przybywał do wsi na coroczne sądy.

Czas rozbiorów

Sytuacja Oksywia zmieniła się wraz z pierwszym rozbiorem Polski (1772 r.), wtedy to dobra norbertanek przeszły na własność króla pruskiego. Oksywie, podobnie jak inne okoliczne wioski, zostało włączone do pruskiej administracji.

Według skrupulatnie sporządzonego przez Prusaków katastru kontrybucyjnego tzw. fryderycjańskiego, w Oksywiu i przysiółku Na Piaskach w 1773 r. mieszkało 115 osób. Wśród mieszkańców Oksywia znaleźli się: sołtys, 3 gburów, karczmarz, 8 czynszowników, 3 chałupników i najemników, a także 5 komorników. Na Piaskach zamieszkiwało: 2 czynszowników i 2 chałupników. W Oksywiu hodowano wówczas: 27 koni, 43 woły, 21 krów, 75 owiec i 28 świń, a w przysiółku: 5 koni, 5 wołów, 6 krów, 12 owiec i 1 świnię.

Latarnia morska

Ciekawostką jest, że od 1887 r. niedaleko wsi Oksywie, 60 m od brzegu morza, została wybudowana latarnia morska. Posiadała ona wieżę, która miała 10 m wysokości. Niestety po wybudowaniu gdyńskiego portu straciła na znaczeniu i w 1933 r. została wygaszona.

Latarnia Morska, Oksywie, lata 1910-1915. Źródło Fotopolska

Latarnia uległa zniszczeniu w czasie obrony Kępy Oksywskiej we wrześniu 1939 r. Dość wierny model latarni w skali 1:5 znajduje się na terenie Cmentarza Marynarki Wojennej w Oksywiu.

Zabudowa mieszkalna Oksywia

XIX w. przyniósł znaczący wzrost liczby mieszkańców Oksywia. W tym czasie powstała nowa murowana zabudowa wsi, której pozostałości zachowały się do dnia dzisiejszego. Wybudowano parterowe domy mieszkalne z prostymi dachami dwuspadowymi. Budynki umiejscowiono równolegle do ulicy. Za domami znajdowały się budynki gospodarcze, tworząc w ten sposób prostokątne podwórza. Zostały również wydzielone działki uprawne. Kolejna zabudowa mieszkalna zaczęła pojawiać się w związku z budową portu. Przy głównej drodze wiejskiej zbudowano pojedyncze domy kilkukondygnacyjne.

Dzielnica Oksywie, 1907 r. Źródło Fotopolska

Z czasem domy wiejskie Oksywia poddawano przekształceniom i tylko niektóre zachowały swój oryginalny wygląd z przełomu XIX i XX w. Takie domy można zobaczyć chociażby przy ulicy płk. S. Dąbka, czy też A. Muchowskiego. W 1987 r. zespół ruralistyczny Oksywia został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków.

Gościniec z końca XIX w. na pograniczu Oksywia i Obłuża, lata 1914-1919. Źródło Fotopolska

Budowa portu Drugiej Rzeczpospolitej

Polska odzyskała niepodległość po I wojnie światowej. Szczególnie podniosłe było uzyskanie dostępu do morza, co spowodowało ponowne zainteresowanie sprawami morskimi. Niestety w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Gdańsk, najważniejszy ośrodek w regionie, nie został włączony w obszar Rzeczpospolitej. Tym samym konieczna stała się budowa portu morskiego.

Ostatecznie, jako lokalizację nowego portu wybrano zatoczkę między Oksywiem a Kamienną Górą. Na początku wybudowano Tymczasowy Port Wojenny i Schronisko dla Rybaków (1921-1923). Budowa właściwego portu rozpoczęła się w 1924 r. Od tego momentu Oksywie oraz Gdynia stały się placem budowy. W wyniku chociażby budowy kanału tzw. portu wewnętrznego, oksywska wieś utraciła połączenie z Gdynią, a żeby rozwiązać ten problem w 1928 r. wybudowano nową ulicę Okrężną (ob. Śmidowicza). Mimo to, Oksywie w latach dwudziestych XX w. nadal zachowało swój wiejski charakter.

Spis mieszkańców Oksywia z 1925 r.

Ciekawych informacji o mieszkańcach Oksywia może dostarczyć dokument „Spis stałych mieszkańców gminy Oksywie z 1925 roku”, który obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Miasta Gdyni. Na podstawie spisu, możemy stwierdzić, że osadę wówczas zamieszkiwało 769 osób. Kobiety stanowiły niewielką (około 51%) większość (395 osób). Natomiast mężczyzn było 374, czyli 49%.

Społeczność Oksywia była stosunkowo młoda. Większość mieszkańców (ponad 73%) stanowiły osoby, które nie skończyły 45 roku życia. Warto również podkreślić, że najwięcej było osób, którzy mieli od 16 do 25 lat (20.5%). Najstarszą kobietą mieszkającą w osadzie w 1925 r. była Julianna Śliwińska z domu Lipkowska. Liczyła wówczas 89 lat. Natomiast najstarszym mężczyzną był Karol Krüger, rybak w wieku 85 lat.

Dzielnica Oksywie, 1928 r. Źródło Fotopolska

Oksywie miało charakter wsi robotniczo-rybacko-marynarskiej. Aż 58.2% osób utrzymywało się z pracy na morzu lub pracy fizycznej. Natomiast najpopularniejszymi nazwiskami Oksywia były: Denc lub Denz, Kopicki lub Kopitzki, Konkel lub Konkol, Plock, Płock lub Pleck, Det(t)laff, Kaletha, Kass lub Kahs, Chojke, Labuhn, Leszczyński, Lewiński, Ficht, Grenkowski, Główczeski, Kreft, Bieszk, czy Tessmer.

Oficjalne połączenie gmin wiejskich, Gdyni i Oksywia, nastąpiło 9 stycznia 1926 r. Natomiast już miesiąc później, 10 lutego 1926 r., Gdynia otrzymała prawa miejskie.

Zespół dowództwa floty

W związku z budową gdyńskiego portu, w 1924 r. przeniesiono Dowództwo Floty z Pucka do Gdyni. Na miejscu niestety brakowało odpowiedniej infrastruktury – gmachu Dowództwa Floty, koszar, czy budynków mieszkalnych dla wyższej kadry wojskowej. W 1924 r. Marian Lalewicz, architekt i profesor Politechniki Warszawskiej, opracował projekt zabudowań. Zastosowane rozwiązania architektoniczne były przykładem historyzmu XX w. Gmach Dowództwa Floty i koszary powstały w latach 1924-1926, natomiast domy oficerskie i podoficerskie, a także dom dowódcy floty w latach 1928-1930. Wspomniane budynki możemy podziwiać współcześnie, choć ich przeznaczenie się zmieniło – na przykład w Koszarach Marynarski Wojennej mieści się obecnie Akademia Marynarki Wojennej.

Widok z Oksywia, po lewej widoczne molo Portu Wojennego, z prawej budowa Komendantury Portu Wojennego, 1926 r. Źródło Fotopolska

Port Wojenny, 1930 r. Źródło Fotopolska

Pomnik Bitwy pod Oliwą. Widok od strony Gdyni. Lata 1930. Źródło Facta Nautica

Ciekawostką jest, że 10 lutego 1934 r. przed bramą prowadzącą do Dowództwa Floty stanął pomnik Bitwy pod Oliwą (1627 r.), którego odsłonięcia dokonał adm. Józef Unrug. Natomiast w niszach bramy Dowództwa Floty znalazły się szwedzkie lufy armatnie, które zostały wydobyte z morza przez pogłębiarkę „Varsovia”. W czasie wojny Niemcy zniszczyli pomnik, ale pozostawili działa, które można oglądać po dzień dzisiejszy.

II wojna światowa

Dynamiczny rozwój miasta został przerwany przez wybuch II wojny światowej. To właśnie w Oksywiu miał miejsce jeden z epizodów polskiej obrony Wybrzeża w kampanii wrześniowej 1939 r. Niezwykle zażarte walki piechoty trwały od 10 do 19 września. Wówczas za Lądową Obronę Wybrzeża odpowiadał płk. Stanisław Dąbek. W czasie walk zginęło ponad 2 000 żołnierzy.

Jednym z najciekawszych budynków, który powstał w czasie II wojny światowej jest oksywska torpedownia: Torpedo Versuchs Anstalt – Oxhöft (TVA, Niemcy zmienili nazwę „Oksywie” na „Oxhöft”). Przy jej budowie w latach 1940-1941, pracowali m.in. jeńcy francuscy i radzieccy. Na Oksywiu znajdowały się: hale fabryczne, magazyny i właściwa torpedownia. TVA była ośrodkiem badawczym Kriegsmarine. Torpedownia powstała na platformie, którą zbudowano 700 m od brzegu. W jej skład wchodziła: wieża kontrolna, która służyła do obserwacji, budynki pomocnicze oraz wyrzutnie torped.

Torpedownia, Oksywie

Na Oksywiu testowano różnego rodzaju torpedy. TVA był szczególnie nastawiony na produkcję i próby torped akustycznych. Po wyprodukowaniu i zmontowaniu, każda torpeda musiała przejść strzał ćwiczebny bez głowicy bojowej, celem sprawdzenia i ewentualnego wyregulowania. Po takim strzale, torpeda była wyławiana i wracała do torpedowni. Sprawdzone torpedy były magazynowane m.in. w Gdyni i na Helu.

Obecnie torpedownia na Oksywiu jest użytkowana przez: obsługę specjalistyczną Poligonu Kontrolno-Pomiarowego MW, Jednostkę Wojskową „Formoza”, a także obsługę radiolatarni lotniska Babie Doły.

Historia Oksywia i jego mieszańców jest niezwykle fascynująca. Warto tam zobaczyć m.in.: kościół św. Michała Archanioła, zabudowę mieszkalną z przełomu XIX i XX w., zespół dowództwa floty, czy też torpedownię. Niewątpliwie Oksywie jest jedną z najciekawszych dzielnic Gdyni.

Tekst: Ewelina Flis

Bibliografia

Hirsch R., Małszycki D., Markowska M. i inni, Przewodnik po zabytkach Oksywia, Gdynia 2006.
Rembalski T., Dokumenty Gdyni i Grabówka 1253-1772, Gdynia 2003.
Rembalski T., Szerle J., Dokumenty Oksywia, Obłuża i Pogórza 1212-1771, Gdynia 2012.
Rembalski T., Spis stałych mieszkańców gminy Oksywie z 1925 roku, Gdynia 2015.