100 lat kościoła „na Czarnej”

Świątynia pw. Najświętszego Serca Jezusowego, dziś 100-letnia, swym wiekiem nie wyznacza wcale początków parafii. Tych bowiem należy szukać w XIX w., kiedy to rosnąca wspólnota katolicka we Wrzeszczu (Langfuhr) zaczęła domagać się opieki duszpasterskiej bliżej miejsca swego zamieszkania.

Katolicka społeczność, dla której między Gdańskiem a Oliwą (Oliva; do 1926 r. była osobnym miastem) pod koniec XIX w. nie było kościoła, należała do parafii oliwskiej. W 1894 r. mieszkańcy wystosowali do władz diecezji podpisaną przez 300 osób prośbę o utworzenie osobnej placówki duszpasterskiej. Jednocześnie wierni wystąpili z prośbą do proboszcza parafii o przynajmniej okresowe odprawianie mszy we Wrzeszczu. Dwa lata później, 5 czerwca, założono Towarzystwo Budowy Kościoła Katolickiego, które zajęło się gromadzeniem środków na budowę świątyni. W kolejnym roku wierni powtórzyli petycję o utworzenie parafii, a mające rok towarzystwo mogło poszczycić się uzbieraniem kwoty 15 tys. ówczesnych marek. Władze diecezji, jednak i tym razem, odłożyły podjęcie decyzji, co zniechęciło wiele zaangażowanych osób.

Od 1898 r. do czasu powstania kaplicy zastępczej, katolicy z Wrzeszcza uczestniczyli w miarę wolnych miejsc w nabożeństwach garnizonowych. Były one organizowane dla żołnierzy z jednostki huzarów raz na miesiąc oraz w każdy drugi dzień świąt w auli szkoły okręgowej przy ul. Dmowskiego (Bahnhofstraße; od lat 30. XX w. Schlageter Straße; w 1945 r. ul. Dworcowa, a od 1946 r. ul. Norberta Barlickiego; następnie od 1950 r. do 1989 r. ul. Juliana Marchlewskiego). Sytuacja zmieniła się dwa lata później, kiedy w marcu na polecenie kurii biskupiej, do pracy duszpasterskiej skierowano wikariusza oliwskiego ks. Huberta Kralewskiego. Na potrzeby kaplicy tymczasowej, Towarzystwo Budowy Kościoła wynajęło wówczas na okres pięciu lat salę restauracji Eschenhof przy ul. Jesionowej (Eschenweg). Zaadaptowany na cele sakralne lokal nazwano kaplicą Serca Jezusowego i poświęcono go w niedzielę palmową 6 kwietnia 1900 r. Niestety, już po koniec roku właściciel restauracji wymówił lokal.

Pomiędzy linią kolejową a al. Grunwaldzką (Hauptstraße; od września 1933 r. do 1945 r. Adolf-Hitler-Straße) od lat 90. XIX w. ok. 6 mórg pruskich (1 morga = 2553,21 m kw.) posiadali bracia Jantzenowie. Oni też, licząc na przyspieszenie regulacji tej części Wrzeszcza, ofiarowali 2 morgi pod budowę kościoła. Na ofiarowanych gruntach w ciągu trzech miesięcy wybudowano okazałą do dziś istniejącą plebanię, w której parterowej części przez 10 lat do czasu wybudowania kościoła odbywały się nabożeństwa. Znaczne zasługi w doprowadzeniu do wspomnianej budowy oddał ks. Kralewski, który jednak z Wrzeszczem związany był tylko do 1901 r. Jeszcze w tym samym roku, 2 listopada, na mocy dekretu wydanego przez kurię placówka we Wrzeszczu uzyskała samodzielność i erygowano tu długo oczekiwaną parafię.

Obowiązki ks. Kralewskiego przejął ks. Jan Scherle, a następnie od 1906 r. ks. Walter Wienke. Do tego czasu zabudowane zostały już tereny przy ul. ks. Zator-Przytockiego (Schwarzer Weg; w 1945 r. ul. Czarna, następnie do 2002 r. ul. Montwiłła Mireckiego) i brakowało tylko kościoła dla młodej parafii.

W dniu 29 sierpnia 1909 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę świątyni. Kościół wg projektu architekta Karla Zillmera z Kartuz (Karthaus) ukończono w styczniu 1911 r. Aktu kanonicznego erygowania parafii Najświętszego Serca Jezusowego dokonano 1 kwietnia tego samego roku. W dniu 18 kwietnia konsekrowano świątynię, a 22 czerwca dotychczasowego administratora parafii ks. Wienke mianowano proboszczem.

W czasie I wojny światowej władze pruskie zarządziły oddawanie na cele militarne przedmiotów wykonanych z metali kolorowych. Na podstawie tej decyzji, w 1916 r. zarekwirowano z kościoła Serca Jezusowego (Herz Jesu Kirche) trzy z jego czterech dzwonów. Na potrzeby wojenne zdemontowano także cynowe piszczałki organów oraz miedzianą blachę z hełmu kościelnej wieży. Powojenną rekompensatę stanowił tylko jeden nowy dzwon. Piszczałki organów zastąpiono cynkowymi, a miedziana blacha na wieży pojawiła się dopiero w 1935 r. W okresie międzywojennym odłączono część parafii na rzecz nowopowstałej w 1921 r. placówki w Brętowie.

Wybuch drugiej wojny światowej przeszkodził w realizacji ambitnych planów budowy okazałego domu parafialnego. W 1944 r. zmarł proboszcz ks. Wienke. Zastąpił go ks. Franciszek Józef Wothe, który mimo wielu trudności swą funkcję sprawował aż do sierpnia 1945 r. Opuścił Gdańsk dopiero, gdy przekazał władze w parafii ks. Józefowi Zator-Przytockiemu. Temu samemu, którego imieniem decyzją Rady Miasta Gdańska w 2002 r. nazwano przykościelną ulicę.

Autor: Henryk Jursz

Blog Henryka Jursza

Związek kościoła z Günterem Grassem

Źródła:

1. Jerzy Samp „Wrzeszcz. Kościół »na Czarnej«”, Parafia Najświętszego Serca Jezusowego we Wrzeszczu, Gdańsk 1992

2. Parafia rzymskokatolicka pw. Najświętszego Serca Jezusowego

3. Kościoły Wrzeszcza. Kościół Najświętszego Serca Jezusowego – www.danzig-online.pl