Orłowo – obecna dzielnica Gdyni obejmuje dawne osady: Kolibki, część Małego Kacka i Redłowa Dolnego. Obszar, który pod koniec XIX w. zaczęto nazywać Orłowem, był początkowo jedynie niewielkim przysiółkiem Redłowa i obejmował teren powierzchni zaledwie ok. 0,5 ha na lewym brzegu Kaczej, przy samym jej ujściu.
Rzeka Kacza – ujście
Dopiero w latach 20. obszar nazywany Orłowem zaczął się dość szybko rozszerzać, osiągając w 1931 r. – w momencie utworzenia gminy Orłowo Morskie – wielkość ok. 250 ha (1). Gmina objęła dawny przysiółek redłowski Orłowo, część majątku Redłowo, północną tj. przeznaczoną pod zabudową letniskową część Kolibek i północno-wschodnią część Małego Kacka.
Włączenie w granice Orłowa Morskiego terenów Małego Kacka, które stanowić miały centralną część nowej, kompleksowo zaprojektowanej dzielnicy (m.in. także rejon pl. Górnośląskiego) wprowadził wiele zamieszania w podziale terytorialnym i w nazewnictwie poszczególnych części tego obszaru. Nowy podział terytorialny wyznaczony został nie tylko niezgodnie z tradycją osadniczą, lecz również niezgodnie z istniejącym zainwestowaniem i kształtującą się strukturą funkcjonalno-przestrzenną. W lipcu 1934 r. powiększono obszar gminy, włączając w całości do niej: Kolibki, Mały Kack i Redłowo oraz znaczną część lasów należących do Nadleśnictwa Chylońskiego (2). Orłowo Morskie 13.06.1935 r. włączono do Gdyni. W strukturze miasto uwzględniono cztery dawne osady jako jednostki funkcjonalno-przestrzenne, nawiązując przy tym w dużym stopniu do historycznego przebiegu ich granic.
Stacja Gdynia Orłowo
Stacja Orłowo – powstała w związku z rozwojem letniska w Orłowie. Znaczna odległość od stacji Mały Kack (jednej z najstarszych na terenie Gdyni, gdyż uruchomionej prawdopodobnie 01.07.1872 r.), spowodowała że właściciel majątku Witołd Kukowski przeznaczył pod budowę nowej teren ok. 800 m dalej w stronę Sopotu. Zaplanowano ją z myślą o zwiększonym ruchu pasażerów. Stację Kolibki–Orłowo Uruchomiono 01.06.1929 r., a w 1937 r. przemianowano ja na Gdynia Orłowo (3). W parterowym budynku (stoi do dziś) umieszczono kasy biletowe i bagażowe oraz bufet. Stacja pełniła rolę stacji granicznej dla ruchu lokalnego (4). W latach 30. przy budynku stacji stanął zgrabny kiosk, w którym mieścił się w sezonie letnim Punkt Informacji Turystycznej. Uzyskiwano w nim dane o kwaterach, cenach noclegów, adresach pensjonatów. W ten sposób poinformowany kuracjusz, prosto ze stacji ul. Orłowską łagodnie opadającą w dół, mógł spacerem udać się ku morzu (5).
Willa modernistyczna ul. Inżynierska 111 (wpis na listę zabytków 25.03.1987 r.) została zbudowana w 1938 r. wg projektu inż. Narcyza Obryckiego w stylu modernistycznym. Prawdopodobnie w projektowaniu brał udział także inż. Jan Serocki (wówczas jeszcze bez uprawnień projektowych). Spółka w/w była znana w Gdyni z wielu projektów willi i kamienic, w których w wielu przypadkach ich „znakiem firmowym” było wykorzystanie okładzin z jasnego klinkieru. Dom został zaprojektowany i wybudowany dla rodziny Jana Serockiego, tak więc projektant domu był jednocześnie właścicielem i użytkownikiem. Dom wyróżnia się elewacją wykonaną z okładziny klinkierowej w kolorze żółtym oraz częściowo z czerwonej cegły klinkierowej. Dom składa się z dwóch kondygnacji mieszkalnych, poddasza oraz wysokiej piwnicy – sutereny. Sąsiednia willa przy ul. Inżynierskiej 109 została zaprojektowana przez tą samą spółkę jako dom mieszkalny dla rodziców Jana Serockiego (6).
ul. Inżynierska 111
Willa Janiny Wawrzyszko ul. Architektów 8 – została zbudowana w końcu lat 20. w stylu dworkowym, z dwukondygnacyjnym gankiem i wysokim, krytym dachówką dachem (7).
Willa Janiny Wawrzyszko ul. Architektów 8
Mały Kack
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1342 r., kiedy to wielki mistrz krzyżacki Ludolf König potwierdził klasztorowi cystersów w Oliwie jego prawa do wszystkich posiadanych majątków i jednocześnie określił ich granice. W opisie granic wymieniono Mały Kack jako osadę graniczącą z cysterskim Brodwinem. W tym samym roku wystawiono dokument, w którym wymieniono właściciela wsi – rycerza Piotra z Kacka (8). Prawdopodobnie siedlisko wsi znajdowało się przy dawnej drodze w kierunku Wielkiego Kacka (obecne ul. Miodowa, Folwarczna, fragment ul. Wrocławskiej i Wielkopolskiej oraz w przybliżeniu ul. Olgierda) (9).
Zespół pałacowo-parkowy w Małym Kacku przy ul. Folwarcznej (wpis na listę zabytków 11.10.1946 r.). Fundamenty pałacu zawierają dwumetrowe głazy, co może świadczyć, że już w XIV w. znajdowała się tu siedziba szlachecka (10). 15.08.1730 r. majątek małolacki nabył Ernest Bogusław von Krockow alias Krokowski z krokowsko-osieckiej linii rodu, właściciel klucza ruszczyckiego w ziemi lęborskiej, Sulicic w Puckiem, Studzienki k. Wrzeszcza. Za jego czasów majątek nabrał charakteru rezydencji dworskiej, zbudowano barokowo-rokokowy pałac (centralna część obecnej budowli pochodzi z XVIII w. (11)) i założono wokół niego park (12).
Następnym właścicielem był syn w/w polski generał major Otto Karl von Krockow. W 1789 r. do Małego Kacka należały: folwark, wieś zagrodnicza, 2 hamernie, papiernia, młyn wodny i kościół luterański. Kolejnymi właścicielami byli Carl Michael von Groddeck, jego syn Joachim von Groddeck, Friedrig Lubig, dr Hirschberg, Christian Karl Zahn, August Wilhelm Steinemann, a od 1847 r. Wilhelm von Brauchitsch – gdański landrat, wyższy radca rejencyjny i tajny radca w Koszalinie. Za jego sprawą w 1859 r. ukończono rozbudowę i przebudowę pałacu nadając mu neogotycką sylwetkę. Następnym właścicielem był Carl von Brauchitsch. Po jego śmierci w 1894 r. formalnymi właścicielami zostali jego spadkobiercy, administracją folwarku i gorzelni zajmował się niejaki Schröeder (13). Elementem zespołu jest ptaszarnia. W latach 20. XX w. Mały Kack stanowił własność Juliusza Jewelowskiego. W latach 30. pałac został nabyty przez Związek Zawodowy Nauczycieli Polskich Szkół Średnich. W czasie II wojny światowej stacjonował w nim oddział Gestapo, a wiosną 1945 r. został częściowo zdewastowany. W 1946 r. Miejska Rada Narodowa postanowiła umieścić w pałacu szkołę podstawową. Zaprotestował przeciwko temu Wojewódzki Konserwator Zabytków inż. arch. prof. Borowski, ale MRN odpowiedziała, że „rzekoma zabytkowość budynku absolutnie nie przeszkadza kształceniu tam młodzieży. Wprost przeciwnie dawny budynek magnacki spełni rolę zasadniczą w państwie jaką jest oświata” (14). Przyszłe I Liceum Ogólnokształcące powstało w 1947 r. jako szkoła podstawowa, w 1948 r. przekształcono ją w 11-latkę jako Szkołę Ogólnokształcącą Stopnia Podstawowego i Licealnego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci im. Bolesława Bieruta. Numer I liceum otrzymało prawdopodobnie w 1955 r. W 1972 r. I LO przeniesiono do budynku przy ul. Wrocławskiej 52, a do pałacu wprowadziła się Szkoła Podstawowa nr 11. 10.06.1976 r. szkoła zmieniła imię z Bieruta na Zasłużonych Ludzi Morza. W 1978 r. połączono I LO z SP Nr 11 w Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 3 w ramach koncepcji obowiązkowych szkół dziesięcioletnich (wraz z upadkiem ekipy Edwarda Gierka planowana na wzór ZSRR reforma szkolnictwa nie została zrealizowana). W 1981 r. I LO wróciło do pałacu. Pierwszy kapitalny remont od (1947 r.) przeszedł budynek w latach 1987-90. Następnie wyremontowano ptaszarnię, w której ulokowano bibliotekę szkolną. Od 1991 r. rozpoczęto realizację autorskich programów nauczania i szeroką współpracę z uczelniami wyższymi. Nazwę szkoły zmieniono na Pierwsze Akademickie Liceum Ogólnokształcące (15) W 2010 r. I ALO zostało przeniesione na Witomino. W pałacu po rewitalizacji ma mieścić się ośrodek szkoleniowy z pokojami hotelowymi.
Pałac w trakcie remontu – marzec 2014 r.
Osada rzemieślnicza w Małym Kacku (wpis na listę zabytków 10.09.1981 r.). Początkowo była to mała osada młyńska (pierwsza wzmianka o młynie pochodzi z 1397 r.), która wkrótce rozwinęła się w okazałą osadę rzemieślniczą. Zbudowali ją mieszczanie gdańscy, wykorzystujący „białą energię” Kaczej do uruchomienia młynów zbożowych i papierni oraz dwóch największych na Pomorzu Gdańskim kuźni żelaza (hamerni), a także innych manufaktur. W osadzie znajdowała się też cegielnia, browar, gorzelnia oraz karczma. Mały Kack graniczył m.in. z Witominem i Redłowem. Granicą była Kacza. Prawdopodobnie w związku z rozwojem osady powiększono obszar Małego Kacka odkupując od właścicieli Witomina część terenów położonych po drugiej stronie Kaczej i obfitujących w rudę darniową, wraz ze sporym kawałkiem lasu (75 ha) (16) Pozostałości po osadzie zachowały się we fragmentach w trójkącie między al. Zwycięstwa, ul. Wielkopolską i Kościelną (17) Do naszych czasów zachowały się: kościół p.w. Matki Boskiej Bolesnej, budynek gospodarczy młyna z końca XIX w. lub początku XX w. (tradycje sięgają XIV w.) pełniący dziś funkcje mieszkalne, dawna katolicka szkoła elementarna z ok. 1910 r., budynek mieszkalny z początki XX w. w stylistyce historyzmu (18).
Tekst: Adam Bastian
Źródła:
1 Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Gdynia 1993 r. s. 250.
2 Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Gdynia 1993 r. s. 254.
3 Fey G., Do redakcji Rocznika Gdyńskiego, Rocznik Gdyński Nr 16, Gdynia 2003 r., s. 355.
4 Encyklopedia Gdyni, t. I, pod red. M.Sokołowskiej, Gdynia 2006 r., s. 736-737.
5 Płaza-Opacka D., Zobaczyć Gdynię i…, (w:) Po słońce i wodę. Polscy letnicy nad Bałtykiem w XIX i w pierwszej połowie XX wieku, Gdańsk 2004 r., s. 100.
6 Płocke T., Rola właściciela w konserwacji zabytków. Przypadek willi modernistycznej w Gdyni Orłowie, Renowacje i zabytki, Nr 4 z 2010 r., s. 118.
7 Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Gdynia 1993 r. s. 248.
8 Rembalski T., Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 95.
9 Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Gdynia 1993 r. s. 243. 1
10 Małkowski K., Kolibki Orłowo Redłowo Mały Kack, Gdańsk 2009 r., s. 130.
11 Małkowski K., Kolibki Orłowo Redłowo Mały Kack, Gdańsk 2009 r., s. 19.
12 Encyklopedia Gdyni, t. I, pod red. M.Sokołowskiej, Gdynia 2006 r., s. 430-431.
13 Rembalski T., Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 97-100.
14 Encyklopedia Gdyni, t. I, pod red. M.Sokołowskiej, Gdynia 2006 r., s. 539.
15 Encyklopedia Gdyni, t. I, pod red. M.Sokołowskiej, Gdynia 2006 r., s. 559.
16 Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Gdynia 1993 r. s. 242.
17 Małkowski K., Kolibki Orłowo Redłowo Mały Kack, Gdańsk 2009 r., s. 37.
18 Encyklopedia Gdyni, t. I, pod red. M.Sokołowskiej, Gdynia 2006 r., s. 530.
Lektura uzupełniająca:
Brak komentarza