Moja Dzielnica – to cykl wycieczek organizowanych przez Klub Turystyki Pieszej „Bąbelki”. Inauguracyjną wędrówkę poprowadził Adam Bastian, ale zanim wyruszył z zainteresowanymi na szlak, sporządził bardzo solidny przewodnik po dzielnicy. Oto Gdynia Chylonia w jego opracowaniu, część trzecia:
Komunikacja miejska
Trolejbusy (potocznie: trajtki, trojlebusy). Pierwsze połączenia autobusowe na terenie Gdyni uruchomiła firma Szandrach w 1928 r., natomiast komunikacja miejska powstała rok później – Gdynia wspólnie z Towarzystwem Komunikacji Automobilowej w Polsce z siedzibą w Poznaniu utworzyły spółkę Miejskie Towarzystwo Komunikacyjne (49). Uruchomienie na zlecenie Magistratu dwóch pierwszych linii regularnej komunikacji autobusowej we wrześniu 1929 r. przyjmuje się za początek komunikacji miejskiej w Gdyni (50). Wśród pierwszych linii autobusowych była linia z Gdyni do Chyloni.
We wczorajszą niedzielę odbyło się przy molo pasażerskim poświęcenie i otwarcie uruchomionej przez Towarzystwem Komunikacji Autobusowej wspólnie z Magistratem m. Gdyni linii Gdynia – Chylonia. Poświęcenia dokonał ks. Turzyński (…). Do Chyloni jechano trasą, jaką kursować będą odtąd stale autobusy. Zajechano na dworzec, a stąd przed wójtostwo (…). O godz. 14.00 odbyło się w hotelu Centralnym śniadanie wydane przez TKA. W czasie śniadania wydano szereg toastów (…). Postanowiono też wysłać telegram do p. ministra Kwiatkowskiego i prosić go o dalszą opieką nad Gdynią.” (Dziennik Gdyński 08.10.1929 r.) (51).
Jednak komunikacja w Chyloni kojarzy się głównie z trolejbusami. Komunikację trolejbusową ma obecnie 354 miast na świecie, w tym 4 w Polsce (Gdynia z Sopotem oraz Tychy i Lublin). Pierwszy trolejbus wyprodukowany został w Niemczech przez Siemensa i był eksploatowany w Berlinie od 1882 (52). Jednak dopiero w latach 20-tych XX w. komunikacje trolejbusową zastosowano z większym powodzeniem w 1921 r. w Birmingham (53), zaś w pierwsza regularna linia powstała w 1928 r. w USA (54).
Komunikacja trolejbusową w granicach współczesnej Polski została uruchomiona w 1912 r. we Wrocławiu, a pierwszym polskim miastem z siecią trolejbusową był Poznań w 1930 r. W Gdyni pomysł zakupu trolejbusów („tramwajów bez szyn na oponach” (55) pojawił się w 1931 r. Dyrektor MTK inż. Jakub Goldhar pojechał do Szwajcarii, aby zaciągnąć kredyt wysokości 1 mln franków szwajcarskich na uruchomienie tzw. rolebusów (tak wówczas nazwano trolejbusy) (56). Jednakże po przeprowadzeniu analizy, ostatecznie zdecydowano się zakupić 7 nowoczesnych autobusów Saurer.
Gdynia nie będzie miała trolleybusów. Na ostatnim posiedzeniu Miejskiego Towarzystwa Komunikacyjnego (…) uchwalono uruchomić zamiast projektowanych trolleybusów – autobusy o motorach Diesel’a. Wprowadzenie trolleybusów, mimo iż eksploatacja ich kalkuluje się znacznie taniej, okazało się niemożliwym ze względu na stałe zmiany, związane z rozbudową miasta.” (Dziennik Gdyński 05.04.1931 r.) (57).
Komunikację trolejbusową w Gdyni uruchomili Niemcy podczas II wojny światowej. Było to spowodowane brakiem paliw. Pierwszy trolejbus marki Henschel wyjechał na trasę 18.09.1943 r. na linię z Urzędu Miasta do Chyloni (ul. Świętojańską, 10-lutego, Podjazd, Morską, Chylońską) (58). W czasie wojny zniszczona została sieć trakcyjna, jak same trolejbusy, które służyły do budowy barykad. Komunikacja trolejbusowa rozwijała się jednak po wojnie – w 1967 r. było 10 linii (trolejbus był wówczas podstawowym środkiem transportu), później nastąpił regres – w 1978 r. były tylko 3 linie (59), ale wszystkie łączyły Chylonię z centrum Gdyni (w Dzienniku Bałtyckim z 22.08.1973 r. w artykule „Komu żal trolejbusów?” napisano:
(…) Cóż, ekonomia ma swoje prawa. Stwierdzono, że komunikacja trolejbusowa jest zbyt kosztowna. (…). W ślad za innymi miastami w kraju, posiadającymi komunikację trolejbusową, także i Gdynia przystępuje do likwidacji. Likwidacja będzie postępować sukcesywnie w miarę zużywania się pojazdów oraz trakcji. Linia „21” łącząca Gdynię z Sopotem zlikwidowana będzie w latach 1974-78. Najdłużej utrzymana zostanie linia Gdynia – Chylonia: też nie dłużej jednak niż 8 lat.”) (60).
Ponownie komunikacja trolejbusowa zaczęła się rozwijać od lat 90-tych. Obecnie jest w Gdyni 12 linii trolejbusowych.
Pomnik poświęcony poległym na frontach 1914-20
Figura Jezusa (ul. Działdowska 14 / Leszczynki) poświęcona jest parafianom z Chyloni poległym na frontach I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Jest to prawdopodobnie najstarszy pomnik na terenie dzisiejszej Gdyni. Wysoki na 6 m. pomnik ustawiony został na początku lat 20-tych ubiegłego wieku (zwykle za najstarszy – uznawany jest pierwszy pomnik Henryka Sienkiewicza na Kamiennej Górze datowany na 1924 r.) (61) Postawieniem pomnika bractwo Najświętszego Serca Marii (powstałe 11.11.1918 r. z inicjatywy ks. proboszcza Franciszka Mengel i zrzeszające 250 osób t.j. 1/3 dorosłych mieszkańców Chyloni) zamierzało uczcić pamięć swoich żołnierzy oraz wyrazić wdzięczność za pokój Matce Boskiej i ówczesnemu papieżowi Benedyktowi XIV, który był gorącym zwolennikiem przerwania walk (62) Według innych źródeł pomnik został prawdopodobnie wykonany w latach 30-tych XX w., ale ustawiony być może dopiero po II wojnie światowej (63) (co trochę dziwi w aspekcie oceny w Polsce Ludowej wojny polsko-bolszewickiej).
Niepokorni
„Chłopcy z Grabówka, chłopcy z Chyloni, milicja znowu użyła broni, dzielnieśmy stali, celnie rzucali, Janek Wiśniewski padł” (słowa: Krzysztof Dowgiałło).
Mieszkańcy Chyloni zawsze byli niepokorni i zbuntowani. W czasach, gdy Chylonia była wsią królewską dzierżawiący ją Jerzy i Tomasz Sokołowscy w 1565 r. nie wpuścili królewskich lustratorów. Według informacji uzyskanych od Tomasza Rembalskiego:
Lustracje wprowadzono w Rzeczpospolitej na fali tzw. egzekucji dóbr królewskich, które zastawione u wielmożów nie przynosiły dochodów dla skarbu. Chodzi oczywiście najogólniej o podatki. Dzierżawca (tenutariusz) miał obowiązek wpuszczenia lustratorów. Czasami nie wpuszczał. Sokołowscy to byli rzeczywiście ludzie pełni pychy i arogancji. Ponieważ w I Rzeczpospolitej z egzekwowaniem wyroków było kiepsko, nie groziło im nic.
Po I wojnie światowej, według raportu władz niemieckich z 01.02.1919 r. mieszkańcy Chyloni należeli do najbardziej zaangażowanych na Kaszubach w działaniach na rzecz na oderwania Pomorza od Prus. W działalność tą zaangażowani byli m.in. emerytowany ks. Aleksy Lesiński oraz Leon Jasiński. Niemcy aresztowali w/w, co w ich ocenie, uspokoiło nastroje w Chyloni. Leon Jasiński był później uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej, a później wyemigrował do Francji. Ks. Lesiński także później prowadził działalność patriotyczną, co spowodowało, że stracił życie podczas II wojny światowej (64)
Jak już wspomniano wyżej Chylonia protestowała przeciwko przyłączeniu do Gdyni. Mieszkańcy Chyloni uczestniczyli w wydarzeniach grudniowych, co zostało odnotowane w balladzie o Janku Wiśniewskim.
Cmentarz na Leszczynkach
Cmentarz przy ul. Pelplińskiej został założony w 1936 r., w związku z zamknięciem cmentarza przy kościele św. Mikołaja. W 1959 r. wybudowano kaplicę cmentarną (65). Znajdują się tutaj groby: osób, które poniosły śmierć w czasie II wojny światowej m.in. Leona Warrsa (zmarłego podczas nalotu RAF-u na Gdynię w dniu 18.12.1944 r.), obrońcy Westerplatte sierżanta Jana Jazy (zmarłego 21.03.1945 r.), sołtysa Chyloni Antoniego Jasińskiego, ofiar Grudnia 1970 r. – 15-letniego ucznia Szkoły Podstawowej Nr 7 w Gdyni Zygmunta Glinieckiego oraz 2 lata starszego Janusza Żebrowskiego, ucznia II Liceum Ogólnokształcącego (66).
Święta Góra
Święta Góra (Góra św. Mikołaja, 83 m. n.p.m.).Według legendy właśnie na tej górze objawił się św. Mikołaj czczony powszechnie na Kaszubach jako patron pasterzy i rybaków, a wierni mieli tu doznać nadzwyczajnych łask. Podobno już w XVI w. stała tu kaplica św. Mikołaja, a w niej jego figura – określana mianem „cudownej”. Ponoć luteranie nie chcieli, by do Świętej Góry udawały się pielgrzymki, więc schowali figurę świętego – ta sama wróciła na dawne miejsce. Legenda mówi, że trzy razy chowali figurę, a nawet urżnęli św. Mikołajowi nogi – wszystko na nic. Figura za każdym razem wracała (67)
Gdynia Chylonia. Góra św. Mikołaja
Ksiądz Jakub Frankidejski w wydanej w 1880 r. publikacji „Utracone kościoły i kaplice dzisiejszej Dyecezyi Chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych” tak opisuje Święta Górę:
Zaraz za wsią Chylonia opodal drogi, którą się jedzie do Gdańska, leży góra powszechnie nazywana: góra święta, św. Mikołaja. Wysoka jest co najmniej 200 stóp, zaokrąglona, spiczasta, dawniej gęstym lasem porosła, z której jest piękny widok. Na nią wiodą dwie drogi: jedna wozowa naokoło i druga ścieżka, która idzie prosto pod górę. (…). Jako stara wieść niesie, obrał sobie to miejsce św. Mikołaj od niepamiętnych czasów, jeszcze przed luterską reformacyą ku czci swojej i wielkie łaski i cuda wyświadczał wszystkim tym, którzy go prosili. To też wierni całą tę górę oddali jakoby na własność św. Mikołajowi (…). U góry na wierzchu pobudowali kaplicę, w której cudowną figurę umieścili. Od tego czasu bardzo wielu ludzi przybywało do Chyloni, mianowicie na odpusty 6 grudnia i w dni krzyżowe, w które uroczysta procesya udawała się do kaplicy (68).
Jednak historycy przypuszczają, że kaplica powstała dopiero w XVII w. w związku z pielgrzymkami z Oliwy na Kalwarię Wejherowską. Początkowo kaplica była drewniana, ale w 1752 r. „zbudowano na miejscu zapadłej starej, nową murowana kaplicę, przy której osiadł, jako wierny jej stróż pustelnik Feliks Wesseli” (a może Wesserling). W kaplicy znajdował się cudami słynący obraz św. Mikołaja. Według ks. Jakuba Frankidejskiego kaplica przestała istnieć prawdopodobnie w 1845 r. po jednej z burz, której towarzyszyły silne wiatry (69). Pozostały po zburzonej kaplicy materiał budowlany nabył za 19 talarów mieszkaniec Nowej Gdyni Andrzej Ratenow, a następnie „chlew sobie z niego pobudował, który niebawem wiatr obalił.” (70).
Kilka kroków od kaplicy znajdowała się studzienka św. Mikołaja, której woda okazywała się skuteczna. (…) O studzience powiadają, że nie tak dawno wszyscy tej wody używali. Ale potem zły jakiś człowiek konia ślepego przyprowadził i oczy mu wymył, przez co moc swoją utraciła (71)
W 1995 r. postawiono figurę Matki Boskiej i zagospodarowano teren.
Lektura uzupełniająca:
Adam Bastian – Moja Dzielnica Chylonia cz. I
Adam Bastian – Moja Dzielnica Chylonia cz. II
Tekst: Adam Bastian
Źródła:
49 Tarkowska Aleksandra, Gdynia. Między wojnami. Opowieść o narodzinach i życiu miasta 1918-1939, Łódź 2009 r., s. 80.
50 Józefowicz Mariusz, Gromadzki Marcin, Gdyńska komunikacja trolejbusowa, Rocznik Gdyński, Nr 16, 2003 r., s. 273.
51 Sokołowska Małgorzata, Gdynia w gazetach przez 75 lat, Gdynia 2001 r., s. 23.
52 Józefowicz Mariusz, Etapy rozwoju transportu miejskiego, (w:) Transport miejski. Ekonomika i organizacja (pod red. Olgierda Wyszomirskiego), Gdańsk 2010, s. 21 i Encyklopedia Powszechna PWN, tom 4, Warszawa 1976 r., s. 487.
53 Encyklopedia Gdyni, tom I, Małgorzata Sokołowska (redaktor naczelna), Gdynia 2006 r., s. 870.
54 Encyklopedia Powszechna PWN, tom 4, Warszawa 1976 r., s. 487.
55 Gwiazda Maciej, Powstanie i rozwój komunikacji miejskiej, Rocznik Gdyński, Nr 4, 1983 r., s. 43.
56 Tarkowska Aleksandra, Gdynia. Między wojnami. Opowieść o narodzinach i życiu miasta 1918-1939, Łódź 2009 r., s. 80. 57 Sokołowska Małgorzata, Gdynia w gazetach przez 75 lat, Gdynia 2001 r., s. 23.
58 Gwiazda Maciej, Powstanie i rozwój komunikacji miejskiej, Rocznik Gdyński, Nr 4, 1983 r., s. 48. Józefowicz Mariusz, Gromadzki Marcin, Gdyńska komunikacja trolejbusowa, Rocznik Gdyński, Nr 16, 2003 r., s. 274.
59 60 lat komunikacji trolejbusowej w Gdyni. Dodatek do Dziennika Bałtyckiego. Listopad 2003 r., s. 2. 80 lat komunikacji miejskiej w Gdyni. Dodatek do Dziennika Bałtyckiego. Wrzesień 2009 r., s. 10-11.
60 Sokołowska Małgorzata, Gdynia w gazetach przez 75 lat, Gdynia 2001 r., s. 180.
61 Nowicka Danuta, Pomniki, obeliski, tablice i inne miejsca pamięci w Gdyni, Rocznik Gdyński, Nr 16, 2003 r., s. 206, podobnie Paweł Różyński na stronie http://gdynia- moje-miasto.pl/?tag=historia-chyloni podaje datę ok. 1921 r.
62 Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88, s. 89.
63 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 16.
64 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 35-36. 65 Kożyczkowski Marian, 90-lecie parafii św. Mikołaja w Gdyni – Chyloni, Gdynia 2005 r., s. 24.
66 Dworakowski Jacek, Kształt pamięci. Gdyńskie cmentarze, Gdynia 2004 r., s. 18-19.
67 Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88, s 87.
68 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 38-39 69 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 39
70 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 16.
71 Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88, s. 87.
Brak komentarza