Moja Dzielnica – to cykl wycieczek organizowanych przez Klub Turystyki Pieszej „Bąbelki”. Inauguracyjną wędrówkę poprowadził Adam Bastian, ale zanim wyruszył z zainteresowanymi na szlak, sporządził bardzo solidny przewodnik po dzielnicy. Oto Gdynia Chylonia w jego opracowaniu, część druga:

Kościół św. Mikołaja

Nie jest znana dokładna data wybudowania pierwszego kościoła. Kościół powstał ok. 1351-53/54 r. z fundacji archidiakona pomorskiego Stanisława (takie określenie przedziału czasowego wynika z faktu, iż w przywileju lokacyjnym z 1351 r. nie wspominano o kościele, ani nawet o możliwości jego budowy, stąd najwcześniejsza data to 1351 r., natomiast data końcowa wiąże się z okresem sprawowania urzędu archidiakona pomorskiego przez Stanisława, a wiadomo, że pełnił ten urząd w latach 1345- 53) (32). Zapewne miał to być kościół w całości ceglany, ale ostatecznie zbudowano jedynie murowane prezbiterium, a pozostałe ściany były wykonane z drewna lub szachulca (czyli konstrukcjo drewniano-glinianej lub drewniano-ceglanej). Fakt, że zachowało się ono do naszych czasów odkryto stosunkowo niedawno. Robert Hirsz (miejski konserwator zabytków w Gdyni) w wywiadzie zamieszczonym w Dzienniku Bałtyckim w dniu 11.03.2005 r. powiedział:

Generalnie większość murów kościoła zbudowana jest z czerwonej cegły o gładkim licu. Średniowieczne cegły, z których wniesiono prezbiterium odróżnić możemy jednak po porowatym, nierównym licu, a to technika typowa dla średniowiecza. Motywem charakterystycznym dla tej epoki są też romby ułożone z ciemnych cegieł tzw. zendrówek, które zauważyć możemy w elewacji (33)

Kościół chyloński, jak wynika z dokumentu wystawionego 30.05.1362 r. przez biskupa kujawskiego Macieja z Gołańczy, stanowił filię parafii na Oksywiu (34). Parafia filialna obejmowała oprócz Chyloni, także Cisową, a później także Chwarzno (35). Na temat kościoła zachowały się informacje z wizytacji biskupich (od XVI do XVII w.). W dokumentach tych zawarte były informacje o stanie technicznym obiektu, a także o wyposażeniu. Przejściowo – na przełomie XVI i XVII w. kościół pełnił rolę zboru protestanckiego – najpierw luterańskiego (za tenutariuszy Jana Sokołowskiego i Konopackiego), a później kalwińskiego (za Cyrembergów) (36). Tytuł kościoła – św. Mikołaja, występuje już w zapiskach wizytacyjnych biskupa włocławskiego Hieronima Rozdrażewskiego w 1599 r. Przypuszczalnie w końcu XVI w. powiększono świątynię o drewnianą przybudówkę. Obecny kościół został wzniesiony w latach 1896-97 w stylu neogotyckim, a poświęcił go dziekan wejherowski ks. Walenty Dąbrowski (37). Pozostawiono jednak średniowieczne prezbiterium.

W 1915 r. na mocy dekretu ks. bp Augustyna Rosentretera Chylonia stała się samodzielną parafią, a jej pierwszym proboszczem został Niemiec ks. Franciszek Mengel (38). W okresie od 15.09.1939 r. do 17.04.1940 r. był on więziony w obozie w Prenzlau, a po zwolnieniu był nadal duszpasterzem w Chyloni. W okresie dwudziestolecie międzywojennego nie spolonizował się, a w czasie okupacji z ambony mocno piętnował wykroczenia ludności polskiej, która z biedy np. zrywała kłosy z pól. Po II wojnie światowej wyjechał do Niemiec (39).
Pierwszym polskim proboszczem parafii chylońskiej został ks. Józef Labon, który już przed wojną był tutaj wikariuszem. W czasie wojny Ks. Labon niemal dwa lata przebywał w obozach, co nadwątliło mocno jego zdrowie. Proboszczem parafii św. Mikołaja był on w latach 1948-51. Jego następcą został ks. Stanisław Maćkowiak (1951-57). Był to bardzo dobry kaznodzieja i wyróżniał się przygotowaniem teologicznym. Jednak w 1958 r. odszedł on do kościoła polsko-katolickiego. Niestety konsekwencją odejścia lubianego księdza, było również odejście z Kościoła katolickiego kilkunastu rodzin z Chyloni i Cisowej, którzy odtąd stanowili parafię kościoła narodowego przy ul. Warszawskiej w Gdyni (40). Przed śmiercią jednak powrócił do kościoła rzymsko-katolickiego (41). Następnie proboszczem został ks. Franciszek Kirstein (1957- 68), który wyciszył emocje powstałe w wyniku odejścia ks. Maćkowiaka. W latach 1969-83 proboszczem był ks. Wojciech Zieliński (w czasie wojny był więziony w obozach koncentracyjnych w Sachsenhausen i w Dachau). Chylonia stała się w czasach PRL wielką dzielnicą – sypialnią i wiejski kościół był za mały. Uzyskanie pozwolenia na budowę było trudne. Dobudowano wówczas nawę boczną (1981 r.) oraz zakrystię (1983 r.). Z większym rozmachem prowadzono prace budowlane za kolejnego proboszcza ks. Ludwika Grochowiny (1983-2009).

W latach 1987-92 kościół został rozbudowany. Dobudowano nowoczesną część według projektu inż. arch. Janusza Macieja Kowalskiego z Sopotu do starej neogotyckiej części. Obie części połączono poprzez otwarcie lewej ściany starego kościoła proporcjonalnie dużą arkadą ostrołukową. Orientację kościoła zmieniono ze wschodnio-zachodniej na północno-południową. Wybudowano wieżę – dzwonnicę o ażurowej, żelbetowej konstrukcji. Hełm wieży wieńczą krzyż i cztery wieżyczki symbolizujące czterech ewangelistów (42). Obecnie proboszczem jest ks. Jacek Socha.

Wyposażenie kościoła św. Mikołaja

Pieta – najstarszy zabytek sakralny na terenie Gdyni. Figura została wykonana z drewna, zapewne lipowego.
Prawdopodobnie została wykonana w Prusach ok. 1430 r. Wg dr Andrzeja Wozińskiego jest to tzw. „Piękna Pieta” – spokojna w wyrazie, pozbawiona dramatyzmu, Maria jest przedstawiona jako młoda, piękna kobieta poddająca się bardziej zamyśleniu niż rozpaczy. Rzeźba wzorowana jest na XIV w. figurze z Marburga. Podobieństwa są bardzo wyraźne, zwłaszcza w niezwykle czułym układzie dłoni Marii i Jezusa. Warto zwrócić uwagę na rzadkie rozwiązanie – jakim ukazanie twarzy Marii frontalnie, a nie zwróconej ku Chrystusowi. Figura była przemalowywana, konserwowana, także nosi ślady nadpalenia. W wyniku tych działań, mimo że rzeźba jest zachowana niemal w całości, to jednak mocno została zmieniona ekspresja dzieła, zwłaszcza w wyniku zastąpienia (delikatniejszej w sensie estetycznym i lżejszym w sensie optycznym) polichromii temperowej – techniką olejną. Rzeźba przeznaczona jest do oglądania od frontu i z boku.

Można przypuszczać, że Pieta mogła stanowić centralną część nastawy ołtarzowej. O obliczu artystycznym rzeźby decydują dwa porządki: jeden realistyczny, który pojawia się w ograniczonym zakresie (np. palce dłoni i stóp) oraz idealistyczny, który dominuje i tworzy nową jakość („lalkowata” uroda Marii, wystudiowane, sztuczne układy draperii, nieproporcjonalnie duże głowy postaci w stosunku do reszty ciała). Przewaga tego drugiego porządku przejawia się estetyzacją dramatycznego tematu, jakim jest śmierć Chrystusa i spowodowany nią ból matki. Dramat w tym dziele jest wytłumiony: oblicze Chrystusa tchnie spokojem, ślady po kaźni są raczej dyskretne, na twarzy Marii rysuje się nie tyle ból co smutek, eleganckie udrapowanie szat zdaje się nie przystawać do tematu. Ta estetyzacja mają symboliczny wyraz i metafizyczny sens – wyrażają wartości bezwzględne, których rzecznikiem jest reprezentantem jest Chrystus, on bowiem poprzez swoją śmierć otworzył ludziom drogę do nich, w czym udział miał także jego matka. Dzięki dobremu opanowaniu rzemiosła i konwencji określany jako styl piękny, twórca rzeźby wyraził to przesłanie w sposób sugestywny i nie pozbawiony pewnego uroku. Dzieje rzeźby nie są znane. Do Chyloni podobno trafiła podczas II wojny światowej (43).

W starej części kościoła znajduje się interesujące wyposażenie z końca XIX w.: trzy neogotyckie ołtarze nawiązujące wąskimi kolumienkami, maswerkami i wysmukłymi sterczynami z licznymi żabkami do średniowiecznej architektury, a także figury św. Mikołaja, apostołów św. Piotra i św. Pawła, aniołów oraz obrazy św. Józefa i św. Antoniego Padewskiego, a także stacje drogi krzyżowej oraz ławki (44). Autorami wystroju nowej części są krakowscy artyści: prof. Adam Brincken jest twórcą malowidła w prezbiterium (2000 r.) oraz ołtarzy Jezusa Miłosiernego (2003 r.) oraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (2005 r.), zaś Maciej Zychowicz jest autorem wykonanej z brązu figury Chrystusa. Witraże w nowej części wykonał Krzysztof Harytonik z Sopotu (45).

Ulica Morska

Dawny trakt komunikacyjny przebiegał obecną ul. Morską, a następnie ul. Chylońską. Miejsce to było nazywane Zakrętem Chylońskim. Ulica Morska do 1930 r. była częścią Szosy Gdańskiej. Nową nazwę nadano ulicy w związku z oddaniem do użytku gmachów Państwowej Szkoły Morskiej. W 1946 r., z okazji 1 Maja, zmieniono jej nazwę na Czerwonych Kosynierów. W miejscu, gdzie bierze początek ul. Chylońska jeszcze kilkanaście lat po II wojnie światowej były ogrody i pola uprawne.47 W związku intensywną rozbudową Chyloni na przełomie lat 60/70-tych XX w. przebudowano jezdnię na dwupasmową. Rondo zostało zbudowane w 1972 r.48

Źródła:

30 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 8-9.
31 Sołtysiak Maria, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993 r., s. 41-42.
32 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 45. Tomasz Rembalski wskazuje źródła potwierdzające istnienie archidiakona pomorskiego Stanisława, t.j. dostojnika nie znanego S.Kujotowi, A.Czachorowskiemu, a także J.Fiałkowi, którego cytuje Jerzy Więckowiak (Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 71).
33 Szadurski Szymon. Mury starsze niż Gdynia. Odkrycie. Sensacja w kościele św. Mikołaja. Dziennik Bałtycki z 11.03.2005 r.
34 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 45. Tomasz Rembalski odrzuca pogląd jakoby parafia chylońska powstała z wyłączenia z parafii kielnieńskiej.
35 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 4.
36 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 71.
37 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 71.
38 Kożyczkowski Marian, 90-lecie parafii św. Mikołaja w Gdyni – Chyloni, Gdynia 2005 r., s. 19.
39 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 76.
40 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 79-80.
41 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 76.
42 Więckowiak Jerzy, Kościół katolicki w Gdyni, Pelplin – Gdynia 2000 r., s. 85-86.
43 Woziński Andrzej, Rzeźba Pieta z około 1430 roku w kościele par. p.w. św. Mikołaja w Gdyni – Chyloni. Studium historyczno-artystyczne, Gdańsk 2006 r., s. 1-2, 5-6, 13.
44 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 5.
45 Kożyczkowski Marian, 90-lecie parafii św. Mikołaja w Gdyni – Chyloni, Gdynia 2005 r., s. 34-35, 37, 40.
46 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 8-9.
47 Małkowski Kazimierz, Szosa Gdyńska, Rocznik Gdyński, Nr 16, 1991 r., s. 155.
48 Encyklopedia Gdyni, tom I, Małgorzata Sokołowska (redaktor naczelna), Gdynia 2006 r., s. 470.

Moja dzielnica Gdynia Chylonia cz. I 

Autor: Adam Bastian

Lektura uzupełniająca:

Moja dzielnica Gdynia Chylonia cz. III