Szybki rozwój kolejnictwa nastąpił w XIX w. Pierwsza publiczna linia kolejowa powstała już w 1825 r. w Anglii, a kolejne w ciągu następnych kilkunastu lat w innych państwach europejskich. Wówczas na terenach obecnej Rzeczpospolitej, również rozwijała się kolej, lecz pod zarządem trzech zaborców – Prus, Rosji i Austrii.

Pierwszy dworzec Gdyni, ok. 1900 r

Pierwszy dworzec Gdyni, ok. 1900 r

Gdynia, w granicach zaboru pruskiego, zyskała połączenie kolejowego w latach dziewięćdziesiątych XIX w. Historię gdyńskiego kolejnictwa prześledźmy na podstawie dworcowej infrastruktury.

Pierwszy dworzec

Linia kolejowa z Gdańska do Słupska i dalej na zachód do Szczecina i Berlina została uruchomiona w 1870 r. Wraz z rozbudową linii w latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego w., połączenie uzyskała wieś Gdingen (Gdynia). Urządzono tutaj przystanek pasażerski, który funkcjonował od 1 stycznia 1894 r. Pierwszy budynek dworcowy stanął w miejscu obecnego piątego peronu. Początkowo był to niewielki budynek z drewnianą poczekalnią, kilkoma lampami i tablicą z nazwą miejscowości. Dopiero po dziesięciu latach od powstania, rozbudowano przystanek. Powstał wówczas ceglany budynek z kasami z poczekalnią. Gdynia zyskała miano stacji IV klasy.

Okres międzywojenny

Wobec rozbudowy przestrzeni miejskiej i portowej w Gdyni, nastąpiło znaczne zwiększenie ruchu pasażerskiego. 29 kwietnia 1923 r. odbyła się uroczystość poświęcenia i wmurowania kamienia węgielnego pod budowę nowego dworca. W ceremonii wziął udział nawet prezydent II Rzeczpospolitej, Stanisław Wojciechowski. Po trwającej trzy lata budowie, powstał nowy, murowany i okazały gmach według projektu warszawskiego architekta Romualda Millera, naczelnika wydziału architektonicznego Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych w Warszawie. Budynek został wybudowany w stylu narodowo-dworkowym, łącząc styl zakopiański z kaszubskim.

Informację o tak podniosłym wydarzeniu zamieszczono w kronice ,,Morza”, organu Ligi Morskiej i Rzecznej (nr 8, sierpień, 1926 r., s. 13):

Nowy dworzec w Gdyni oddany będzie do użytku publiczności. W Gdyni wykończono budowę nowego wielkiego dworca kolejowego (według projektu arch. Müllera). Nowy dworzec przedstawia się estetycznie i zarazem okazale, konstrukcja oparta jest na wzorach budownictwa polskiego, oddany już został do użytku publiczności.

1 stycznia 1926 r. stacja gdyńska otrzymała status stacji II klasy. Z roku na rok zwiększała się liczba podróżnych oraz rosła liczba połączeń Gdyni ze wszystkimi większymi miastami Polski. W 1930 r. stacja otrzymała klasę pierwszą, a rok później została wydzielona Gdynia Osobowa (Gdynia Port stała się oddzielną stacją).

Budynek dworca kolejowego w Gdyni (1937 r.). Źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe

Budynek dworca kolejowego w Gdyni (1937 r.). Źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe

Międzywojenny kompleks dworcowy składał się z dwóch części: zimowej i letniej, ze względu na wzmożony w okresie urlopowym ruch pasażerski. Na zimową składały się: dwie duże hale o powierzchni 300 m2 (ogólna i operacyjna), z czterema kasami, bufetem, kasą wymiany walut, pomieszczeniem dla policji i straży granicznej. W części letniej znajdowała się otwarta hala z kasami biletowymi dla turystów, z której można było przejść bezpośrednio na perony, z ominięciem dworca.

Wnętrze restauracji, dworzec międzywojenny, Źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wnętrze restauracji, dworzec międzywojenny, Źródło Narodowe Archiwum Cyfrowe

Front dworca był ustawiony w kierunku miasta, po stronie przeciwległej do poprzedniego ceglastoczerwonego dworca. Obok dworca powstał budyneczek kas biletowych i towarowych oraz ekspedycja kolejowa. Przed głównym wejściem dworca powstał plac Dworcowy, a od 1935 r. nazywamy placem Konstytucji.

W dziesiątą rocznicę odparcia najazdu bolszewickiego, w lutym 1931 r., w holu dworcu wmurowano tablicę, która przedstawiała wizerunek marszałka Józefa Piłsudskiego, wraz z sentencją mu poświęconą. Dworzec został nieco przebudowany w 1938 r., m.in. połączono letni dworzec z zimowym, tworząc jednolity dworzec całoroczny.

Opis dworca kolejowego możemy znaleźć w: „Gdynia, Wolne M. Gdańsk i Wybrzeże. Przewodniki Pomiana”, t. I, 1939 r., s. 48-49:

Koleją przybywa się do Gdyni na główny dworzec kolejowy – Plac Konstytucji – tel. 2907. Dworzec ten posiada trzy perony, z których można wyjść na ul. Morską albo na Plac Konstytucji. Peron drugi posiada komorę celną i paszportową, przez którą trzeba przechodzić, udając się na teren W. M. Gdańska wzgl. z niego wracając. Wychodząc na lewo, na Pl. Konstytucji, spotykamy w pasażu kiosk „Ruchu”. Obok bocznego wyjścia znajduje się przechowalnia bagażu (35 groszy na dobę). W przejściu do głównego holu mieści się po lewej stronie Urząd pocztowo-telegraf., otwarty do 23. Tuż obok kolejowe biuro informacyjne – tel. 2907. Naprzeciw biuro dewizowe, filia K.K.O. m. Gdyni tel. 12-70. W samym holu znajduje się po lewej stronie przyjmowanie bagażu, 6 kas biletowych, kiosk informacyjny „GAL’u”, z prawej zaś strony, wejście do poczekalni pierwszej, drugiej i trzeciej klasy i do restauracji kolejowej. Tragarze kolejowi na dworcu, tel. 21-93. Wyniesienie bagażu z dworca – 30 groszy od sztuki. Oprócz dworca głównego istnieją na terenie m. Gdyni dwa dworce podmiejskie w Orłowie i w Chyloni.

Dworzec z 1926 r. już był niewystarczający w latach trzydziestych, wobec potrzeb rozwijającego się miasta i powstałego w miejscu przelotowej stacji węzła kolejowego. Dworzec przetrwał jednak okres międzywojenny i lata okupacji, a nawet w czasie II wojny światowej został rozbudowany o drugi tor.

Międzywojenny dworzec kolejowy spłonął pod koniec marca 1945 r., w czasie walk o Gdynię. Najprawdopodobniej zniszczenia spowodował niemiecki pocisk z Oksywia, który uderzył w stojący przy budynku dworca wagon z łatwopalnym towarem. Po wojnie, w 1946 r. budynek został prowizorycznie odbudowany.

Trzeci dworzec

Budowę nowego kompleksu dworcowego rozpoczęto w 1950 r., w ramach planu sześcioletniego. Gmach został usytuowany na miejscu przedwojennego. Autorem projektu został prof. Wacław Tomaszewski, który jest autorem projektów kilku gdyńskich budynków: Domu Rybaka (1927 r.), budynku biurowego firmy BERGENSKE (1936 r.), nadbudowy budynku Instytutu Meteorologii (1929 r.), budynku Izby Arbitrażowej Bawełny (1938 r.), czy gmachu głównego Państwowej Szkoły Morskiej (1930 r.). Budowę nowego dworca realizowano etapami do 1955 r. W 1954 r. oddano hall główny oraz prawe skrzydło, natomiast rok później w dniu socjalistycznego święta narodowego, 22 lipca, lewe skrzydło. Znajdowała się tutaj restauracja, poczekalnia, przechowalnia bagażu, a także kasy biletowe. Wystrój sali restauracyjnej ukończono w 1957 r. Dworzec w Gdyni, zaraz obok dworca centralnego w Warszawie, miał być jednym z najnowocześniejszych w kraju. Posiadał chociażby specjalne urządzenia klimatyzacyjne, jasne oświetlenie oraz bogate marmurowe wykładziny wnętrz.

Dworzec kolejowy, lata pięćdziesiąte

Dworzec kolejowy, lata pięćdziesiąte

W kolejnych latach (1956-1959) został oddany dworzec podmiejski, który miał obsługiwać elektryczną kolej podmiejską. Autorem projektu dworca podmiejskiego był Lech Zalewski, współpracownik W. Tomaszewskiego. Na parterze dla pasażerów miała powstać poczekalnia i świetlica dla młodzieży, a na piętrze kawiarnia i sala kinowa. Ostatecznie na piętrze Przedsiębiorstwo Restauracji Dworcowych „Orbis” otworzyło bardzo elegancką restauracją, największą wówczas w Gdyni. W restauracji znajdowała się również scena, która miała służyć występom dla małego zespołu. Miano tam podawać śniadania wiedeńskie i parówki na gorąco, a po południu miały się odbywać podwieczorki taneczne. Niestety restauracja nie przynosiła spodziewanych zysków, w jej miejsce w 1960 r. otworzono Klub Technik i Racjonalizacji Węzła Kolejowego Gdynia.

Dworcowe budynki stanowią przykład gdyńskiej architektury, łączącej cechy socrealizmu z tradycją modernistyczną i detalami w stylu Art Deco.

Perła PRL-u

Na szczególną uwagę w gmachu dworca zasługują malowidła, które powstały w 1957 r. Wzrok przykuwa chociażby malowidło na suficie, które przedstawia smoka o trzech głowach, niedźwiedzicę, słońce, zodiakalnego byka, barana i ryby zawieszone na czarnym nieboskłonie. Autorami dzieła są: Krystyna Łada-Studnicka, Urszula Ruhnke-Duszeńko i Maks Kasprowicz. Malowidło powstało na podstawie projektu prof. Juliana Studnickiego. Na uwagę zasługują również szklane mozaiki ścienne, które zostały zaprojektowane przez Teresę Pągowską. Mozaiki ukazują parę skrzydlatych koni i uskrzydlone skrzydło na tle rozgwieżdżonego nieba (symbol kolejarzy), a także siatki symbolizujące południki i równoleżniki. Kolejne dzieła ukazują: życie portu, faunę i florę świata podwodnego oraz niebo nad przystanią żeglarską z flagami zdobiącymi maszty żaglowców.

Renowacja

Dworzec kolejowy został wpisany do rejestru zabytków w 2008 r., w tym roku również rozpoczęto renowację zabytkowych fresków oraz modernizację stacji. Przebudowana została hala dworca głównego, zadaszenie peronów i zmieniono system sterowania ruchem kolejowym. W trakcie prowadzonych prac, odkryto murową ścianę międzywojennego dworca, o długości ok. 5 m. Ściana została zachowana i wkomponowana w odnowione wnętrza. Zmodernizowany budynek dworca został oficjalnie otwarty 6 czerwca 2012 r. Cała inwestycja kosztowała 40.7 mln złotych, przy częściowym wsparciu unijnych funduszy.

Odnowiony dworzec kolejowy cieszy oko oczekujących podróżnych, zapewniając przy tym odpowiedni komfort i niezbędne zaplecze usługowe.

Tekst: Ewelina Pająkowska