Gdynia to bardzo młode miasto, które uzyskało prawa miejskie dziewięćdziesiąt jeden lat temu, dokładnie 10 lutego 1926 r. Jednakże osadnictwo na tym obszarze istniało już, co najmniej od XIII w. Prześledźmy, jak przebiegły narodziny miasta Gdyni na przestrzeni wieków. 

Najstarsza mapa wsi Gdynia z 1731 r., która została sporządzona przez przeora klasztoru kartuzów

Najstarsza mapa wsi Gdynia z 1731 r., która została sporządzona przez przeora klasztoru kartuzów

Pierwszy raz nazwa Gdynia, w zniekształconej formie Gdinam, pojawiła się w dokumencie datowanym na dzień 31 października 1253 r. Dokument został wystawiony w Gdańsku przez Wolimira (zm. 1275 r.), biskupa kujawsko-pomorskiego. Duchowny wylicza wsie należące do parafii w Oksywiu:

– istniejące do dnia dzisiejszego: Gdynia, Skrobotowo (od 1294 r. pod nazwą Chwarzno), Witomino, Obłuże, Pogóże, Dębogórze, Kosakowo, Mosty, Pierwoszyno,
– osiem zaginionych: Zbikowo, Niemitowo, Kedrino, Nasucino, Kochowo, Gogolino, Sebandowo, Barkocino.

Wymienia również osadę Gradelowo, którą prawdopodobnie można identyfikować, jako Grabówek. Następnie, biskup Wolimir zabrania proboszczowi z Rumi, pod groźbą ekskomuniki, sprawować opiekę duszpasterską w wymienionych osadach. Najprawdopodobniej właśnie działalność proboszcza z Rumi była przyczyną wystawienia tego dokumentu.

Lokacja na prawie chełmińskim

Najprawdopodobniej pierwotnie gdyńska osada była własnością książęcą. Natomiast w drugiej połowie XIV w., dokumenty już podają, że właścicielami Gdyni była możnowładcza rycerska rodzina Rusocińskich. Nie wiadomo, kiedy dokładnie rodzina przejęła wieś. Możliwa wydaje się hipoteza, że w końcu XIII w. lub na początku XIV w. została ona nadana Wojstawowi z Rusocina, kasztelanu puckiemu, jednemu z dowódców obrony grodu gdańskiego w 1308 r. Wspomniany Wojstaw miał dwóch synów: Piotra oraz Bartłomieja.

Piotr, za zgodą Dompny, żony swojego zmarłego brata, i jej synów (Wojciecha, Zygfryda i Stefana) dokonał lokacji wsi Gdynia w 1362 r. na prawie chełmińskim, odmianie prawa niemieckiego. Wiązało się to z licznymi ważnymi przeobrażeniami we funkcjonowaniu wsi. Zmiany dotyczyły chociażby: sądownictwa, dokładnego pomiaru i podziału gruntów, określenia zobowiązań mieszkańców. Warto zwrócić uwagę, że w dokumencie również opisano zakres prawa do połowu ryb w morzu oraz wynikający z niego podatek.

Na czele wsi na prawie niemieckim stał sołtys. Sołectwo było dziedziczne. W dokumencie lokacyjnym pojawiają się imiona Macieja i jego siostrzeńca Piotra, sołtysów Gdyni oraz pierwszych znanych z imienia mieszkańców Gdyni. Główne obowiązki sołtysa obejmowały: przewodniczenie wiejskiej ławie sądowej, zbieranie czynszów dla pana, stawienie się na każde wezwanie panów z Rusocina do lekkozbrojnej służby konnej. Sołtysi i mieszkańcy Gdyni mogli również korzystać z wydzielonej łąki, której użytkowanie miało ułatwić im płacenie czynszu.

Klasztor kartuzów

W 1381 r. Jan z Rusocina (syn Piotra) założył kartuzję pod Gdańskiem (obecnie to miasto Kartuzy). Na rzecz nowopowstałego klasztoru 29 czerwca 1382 r. przekazał wsie Gdynia, Kiełpino i Stare Czaple, jako wieczystą własność zakonnikom.

Przez kolejne wieki kartuzi próbowali ustalić granice swoich własności (Gdynia i Grabówek) z zakonem gdańskich brygidek (Witomino) i norbertanek (Oksywie). Ostatecznie udało się odpowiednio w 1733 i 1747 r.

Do tragicznych wydarzeń doszło w Gdyni podczas wojny o sukcesję po śmierci polskiego króla Augusta II (1733 r.). Walki toczyły się między stronnikami Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III. Wówczas w Gdyni spłonęły wszystkie zabudowania: sołectwo, karczma, 7 zagród gburskich, 5 zagrodniczych i jeszcze 8 innych budynków. Spalenia wsi dokonał oddział rosyjski. Obawiano się, że na gdyńskiej plaży zostanie wysadzony francuski desant, który mógłby pomóc Leszczyńskiemu. Klasztor kartuzów wobec ogromu zniszczeń zwolnił mieszkańców z wszelkich powinności: czynszów, kontrybucji oraz szarwarków na okres aż trzech lat.

Pod zarządem pruskim

13 września 1772 r. Prusy Królewskie zostały zajęte przez Prusaków w wyniku I rozbioru Polski. Na podstawie edyktu z listopada wspomnianego roku wszystkie posiadłości kartuskie, czyli Gdynia i Grabówek, zostały oddane w zarząd pruskiej administracji.

Dzięki pruskiej władzy rozwinęła się m.in. kolej na terenie Pomorza. W XIX w. Gdynia uzyskała połączenie kolejowe. Linia kolejowa z Gdańska do Słupska, a następnie do Szczecina i Berlina została uruchomiona w 1870 r. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiła rozbudowa linii, dzięki czemu połączenie uzyskała gdyńska wieś. Przystanek pasażerski funkcjonował w tym miejscu od 1 stycznia 1894 r.

Głównym zajęciem mieszkańców Gdyni przez wieki była uprawa roli i łowienie ryb. Sytuacja zmieniła się dopiero na początku XX w.

Odrodzenie Rzeczpospolitej

Polska odrodziła się po I wojnie światowej, po blisko 150 latach zaborów. Polacy stanęli przed wyzwaniem, jak scalić odzyskane ziemie i stworzyć jednolitą państwowość. Szczególnie podniosłe było uzyskanie dostępu do morza, co skutkowało szerokim zainteresowaniem sprawami morskimi. O ważności tego wydarzenia świadczyły takie patriotyczne akty, jak zaślubiny Polski z morzem, które miały miejsce m.in. w lutym 1920 r. w Pucku.

Zaślubiny Polski z morzem, Julian Fałat, 1920, zbiory Narodowego Muzeum Morskiego

Zaślubiny Polski z morzem, Julian Fałat, 1920, zbiory Narodowego Muzeum Morskiego

Granica morska w tym czasie liczyła zaledwie 140 km, z czego 68 km przypadało na Zatokę Pucką. Morska granica stanowiła tylko 2.5% całej ówczesnej granicy państwa. Na polskim wybrzeżu nie istniał żaden większy port (Puck, Hel, Władysławowo, Jastarnia, Kuźnica, Wielka Wieś), który mógł zaspokajać potrzeby niepodległej Rzeczypospolitej. Gdańsk w wyniku ustaleń po I wojnie światowej został przekształcony w Wolne Miasto, pod kuratelą Ligi Narodów. Problematyczne było egzekwowanie uprawnień Polski na terenie Gdańska, a w szczególności do jego portu. Dodatkowo, Rzeczpospolita obejmowanie przyznawanych jej terenów mogła rozpocząć dopiero po wejściu w życie postanowień wersalskich, czyli od 10 stycznia 1920 r.

Budowa portu

Na Pomorze oddelegowano inż. Tadeusza Wendę (1863-1948), aby poszukał dogodne miejsce na budowę portu wojennego. W czerwcu 1920 r. Wenda tak pisał w swoim sprawozdaniu:

(…) najdogodniejszym miejscem do budowy portu wojennego (jak również w razie potrzeby handlowego) jest Gdynia, a właściwie nizina między Gdynią a Oksywą, położoną w odległości 16 km od Nowego Portu w Gdańsku. Miejscowość ta ma następujące zalety:
– Osłonięta jest przez półwysep Hel nawet od tych wiatrów, od których nie jest wolny Gdańsk.
– Głęboka woda leży blisko od brzegu, a mianowicie linia 6 mt. głębokości w odległości 400 mt. od brzegu, a
– linia 10 mt. głębokości w odległości od 1300 do 1500 mt.
– Brzegi są niskie, wzniesione na 1 do 3 mt. nad poziomem morza.
– Jest obfitość wody słodkiej w postaci strumyka „Chylonja”
– Bliskość stacji kolejowej Gdynia (2 km).
– Dobry grunt na rejdzie (…)

Ostatecznie, po długich debatach, 23 września 1922 r., Sejm uchwalił ustawę o „budowie portu morskiego przy Gdyni na Pomorzu, jako portu użyteczności publicznej”. Dr Aleksy Majewski, jeden z przedwojennych wykładowców Szkoły Morskiej, nazwał tą ustawę Wielką Kartą Gdyni.

SS Kentucky, Gdynia, 13 sierpnia 1923 r.

SS Kentucky, Gdynia, 13 sierpnia 1923 r.

Pierwszy pełnomorski statek pod obcą banderą przybił do dość prowizorycznego jeszcze gdyńskiego portu 13 sierpnia 1923 r. Był to francuski SS „Kentucky”. Jednostka nie mogła zacumować w Gdańsku ze względu na strajk dokerów. Natomiast już 11 marca 1930 r. dokonano otwarcia regularnej linii pasażerskiej na trasie Gdynia – Nowy Jork.

rok statki wchodzące statki wychodzące razem
1924 27 27 54
1925 85 72 157
1926 298 303 601
1927 513 510 1032
1928 1108 1093 2201
1929 1550 1556 3106

Ruch statków w Gdyni (1924-1929)

Plan budowy portu w Gdyni, 1924.

Budowa portu w Gdyni, wielka narodowa inwestycja, miała ogromne znaczenie dla ruchu towarowego i pasażerskiego II Rzeczpospolitej.

Narodziny miasta

Wobec tak wielkiej inwestycji, jak budowa portu w Gdyni, formalnością stało się „Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 lutego 1926 r. o zezwoleniu gminie wiejskiej Gdynia w powiecie wejherowskim w województwie pomorskiem na przyjęcie ustroju według pruskiej ordynacji miejskiej dla sześciu wschodnich prowincyj z dnia 30 maja 1853 r.”. Rozporządzenie weszło w życie z dniem 4 marca 1926 r. Szybki napływ ludności i dynamiczny rozwój portu, sprawiły, że z niewielkiej wsi (1921 r. – 1 268 mieszkańców) Gdynia ekspresowo przekształciła się w nowoczesne miasto (1939 r. – 127 tys. mieszkańców).

Historia narodzin miasta Gdyni jest niezwykle fascynująca. Składa się na nią jednocześnie m.in. opowieść o małej osadzie rybaków, ponad wiek rozbiorów, marzenie o nowoczesnej, dynamicznej Polsce, przerwane przez wybuch II wojny światowej. Będziemy mogli również się o tym przekonać na nowej wystawie stałej Muzeum Miasta Gdyni: „Gdynia – dzieło otwarte”, która symbolicznie zostanie udostępniona zwiedzającym właśnie 10 lutego 2017 r.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=89FcolhSdsE [/youtube]

Bibliografia:
– Bardach J., B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2005.
– Rembalski T., Dokumenty Gdyni i Grabówka 1253-1772, Gdynia 2003.
– Rembalski T., Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006.
www.gdynia.pl
www.isap.sejm.gov.pl
www.gdynia-moje-miasto.pl
www.muzeumgdynia.pl
www.fotopolska.eu
www.nmm.pl

Tekst: Ewelina Flis