W ramach szkolenia zorganizowanego przez Koło Przewodników Turystycznych przy PTTK o/Gdańsk, miałam przyjemność zwiedzić kościół ojców cystersów w Gdańsku Oliwie. Naszymi cicerone byli ojcowie cystersi: Filip Krzemień i Albin Chorąży.

Zakon ojców cystersów w Gdańsku Oliwie – pierwsza myśl, jaka przychodzi do głowy, to bazylika archikatedralna z przylegającymi do niej zabudowaniami klasztornymi i piękny park. To prawda, jest to opactwo cysterskie, ale cystersów nie ma w nim od prawie już 200 lat.

Obecnie oliwscy cystersi są gospodarzami kościoła parafialnego Matki Bożej Królowej Korony Polskiej przy ulicy Polanki 131. Ich dom zakonny, jest klasztorem filialnym opactwa cysterskiego, znajdującego się w Szczyrzycu (powiat Limanowa), 40 km na południe od Krakowa.

W marcu 1945 roku opat szczyrzycki O.Benedykt Biros zwrócił się do młodych ojców i zaproponował, by rozpoznać terenowo w Polsce dawne klasztory cystersów i objąć w posiadanie te placówki, które znajdowały się w lepszym stanie. Po przybyciu do Gdańska, przybyli zakonnicy zostali skierowani, przez biskupa Karola Marię Spletta, do kościoła protestanckiego. Zaś ich domem zakonnym został budynek przy ulicy Polanki 131. W chwili obecnej, dom zamieszkuje sześciu ojców cystersów.

W roku 1988 biskup Tadeusz Gocłowski utworzył przy kościele cystersów nową parafię poświęconą Matce Bożej Królowej Korony Polskiej. Inauguracja działalności odbyła się 21 sierpnia, w dniu św. Bernarda. Obecnie parafię zamieszkuje około 8000 wiernych i są to przeważnie ludzie starsi wiekiem.

Historię duchowości cystersów mogliśmy poznać dzięki prelekcji ojca cystersa Filipa Krzemienia

Cystersi (SOCist. ) to jeden z mnisich zakonów katolickich, wywodzący się z benedyktynów i posługujący się regułą św. Benedykta z Nursji, żyjącego na przełomie wieków V i VI.

Zakon został założony w 1098 przez św. Roberta z Molesme (+1111). Opuścił on zakon benedyktynów, wraz z osiemnastoma mnichami i założył klasztor we Francji, w miejscowości Cîteaux (Cistercium) koło Dijon. Robert wrócił do Molesme w 1099 roku i pozostał tam już do śmierci. Jego następcą, w Cîteaux, został św. Alberyk (+1108), a po nim, od 1109, św. Stefan Harding (+1134). Zakon cystersów czci wymienione osoby jako ojców założycieli.

W 1100 roku papież Paschalis II oddał Citeaux pod opiekę Stolicy Apostolskiej .

Ojcowie cystersi

Ojciec Filip Krzemień

Św. Alberyk wprowadził strój odmienny od tego, jaki noszą ojcowie benedyktyni. Zamiast czarnego , cystersi noszą biały habit z czarnym szkaplerzem, przepasany płóciennym pasem, przez co są nazywani ,,białymi mnichami”.

Charakterystykę duchowości cystersów można przedstawić w trzech punktach:

1. Surowe i przez to „pełne” przestrzeganie Reguły św. Benedykta

2. Skrajne ubóstwo

3. Eremicki styl życia

Cystersi z reguły lokowali swoje siedziby w trudnych, odosobnionych miejscach, głównie w dolinach – w odróżnieniu od benedyktyńskich opactw, które były budowane na wzgórzach.

Zazwyczaj dolinami tymi płynęły rzeki, bądź strumienie, które były przez cystersów „zaprzęgane” do pracy. Powstawały nad nimi młyny, folusze, kuźnie, papiernie i wiele innych zakładów.

W miejscu, gdzie się osiedlali, cystersi wprowadzali nową kulturę agrarną i olbrzymi postęp techniczny w rzemiośle oraz rolnictwie. Ich klasztory były w średniowieczu ważnymi ośrodkami kultywującymi kulturę, naukę i medycynę. Większość wśród zakonników stanowili mnisi pracujący, natomiast kapłanów było niewielu.

Żyli według idei ubóstwa ewangelicznego. Ich życie miało naśladować ziemskie życie Jezusa Chrystusa. Mnisi musieli wyrzec się wszelkiego bogactwa, a duży nacisk był położony na surowość obyczajów.

Zakon wydał ok.850 świętych i błogosławionych. Najbardziej znanym był św. Bernard z Clairvaux. Żył w latach 1090-1153, od 1115roku był opatem klasztoru Clairvaux. Odegrał dużą rolę jako propagator II wyprawy krzyżowej. Dysponował wieloma wrodzonymi talentami- wiedzą filozoficzną, silną osobowością i duchowością. Był doradcą książąt, biskupów i papieży. Był znakomitym oratorem. Tytuł „doktora miodopłynnego”, zyskał dzięki porywającemu słuchaczy charakterowi swych mów. W roku 1174 został kanonizowany, zaś w 1830 roku ogłoszono go doktorem kościoła.

Opat Stefan Harding, a po nim św. Bernard z Clairvaux, przyczynili się do znacznego rozkwitu zakonu. W latach 1113-15 powstały protoopactwa La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimondo, które następnie dały początek nowym opactwom.

Klasztor oliwski pochodził pośrednio od opactwa Clairvaux. Jego filią był duński klasztor w Esrum ufundowany w 1151 roku. Kolejnym klasztorem tej linii filiacyjnej był klasztor w Kołbaczu na Pomorzu Zachodnim ufundowany w 1173 roku. To właśnie z Kołbacza cystersi przybyli do Oliwy. Na ich czele stał opat Bernard Dithard. Oficjalne objęcie klasztoru nastąpiło 2 lipca 1186 roku ( klasztor w Oliwie istniał do 1831r, do likwidacji przez władze pruskie).

W roku 1134 cystersi w Europie, posiadali ponad 70 opactw, a w 1153 już 345.

W chwili obecnej na świecie żyje około 3 tysiące cystersów, z czego połowa to kobiety.

W Polsce nie ma żeńskich klasztorów cysterskich. Są cztery opactwa męskie – Szczyrzyc, Jędrzejów, Mogiła i Wąchock. Opactwa te mają swoje filie.

Zakonnicy cysterscy składają śluby czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. Obowiązuje dewiza św. Benedykta z Nursji – Ora et Labora – Módl się i Pracuj.

W 1664 roku z cystersów wyodrębnił się zakon trapistów (OCSO), który został zatwierdzony przez Stolicę Apostolską w 1894 roku. Pełna nazwa to Zakon Cystersów Ściślejszej Obserwancji.

Strój trapisty od cysterskiego różni się tylko paskiem – ten cysterski jest płócienny zaś u trapistów, skórzany.

Reguła trapistów jest uważana za najbardziej surową w kościele katolickim. Zakłada pełną izolację od świata, milczenie, posty, oddanie się modlitwie i pracy. Siedem razy dziennie trapiści zbierają się na modlitwie brewiarzowej. Dzień rozpoczynają o godzinie 3.00. Ich kaplice i pomieszczenia zakonne są bardzo skromnie wyposażone, bez zbędnych ozdób. Najważniejszy jest ołtarz i tabernakulum.

Dzieje kościoła Matki Bożej Królowej Korony Polskiej i historię cystersów po 1945r, w Oliwie przedstawił ojciec Albin Chorąży

Kościół zajmowany obecnie przez cystersów jest kościołem poewangelickim. Decyzja o jego budowie zapadła w 1903 roku. Lokalna wspólnota protestancka budowała go od 1910 roku.

Poświecenie świątyni pod wezwaniem Kościół Zbawiciela ( Pojednania) nastąpiło 31.10 1920 roku w dniu Święta Reformacji. Finansowo przedsięwzięcie wsparła cesarzowa Eugenia, żona cesarza niemieckiego Wilhelma II.

Był to kościół wotywny (dziękczynny znak) za zwycięstwo nad cesarzem Napoleonem III i Francją w 1870 roku.

Zaprojektował go profesor architektury Politechniki Gdańskiej Karl Weber.

Podobnie jak większość gdańskich kościołów, budowanych w tym okresie , prezentuje styl neogotycki. Styl ten był wtedy bardzo popularny, a było to związane z odbudową zamku w Malborku – siedziby cesarza Niemiec. Podobne świątynie możemy zobaczyć w Gdańsku na ulicy Sobótki (1899r), przy ul. Kartuskiej ( 1904r), we Wrzeszczu (1911r), w Sopocie (1901r).

Budynek jest zbudowany na planie prostokąta i orientowany, co oznacza , że prezbiterium skierowane jest na wschód. Jest to związane z tym, że Chrystus zwany jest wschodzącym słońcem. Przed Soborem Trydenckim msze św. odprawiane były tylko rano i w kościołach orientowanych, wchodzących do świątyni wiernych, witało słońce świecące z absydy prosto w oczy. Był to widomy znak obecności Zbawiciela.

Od zachodu kościół zamknięty jest wieżą, której początkowa wysokość wynosiła 65,5m. Obecnie, po remoncie jest wyższa. Przebudowano ją, gdyż kryta dachówką drewniana konstrukcja, groziła zawaleniem. Na szczycie wieży znajdowała się kiedyś korona.

Fasada od ulicy Podhalańskiej, czyli południowa, wygląda jak wejście do miasta i w niej właśnie, przed wojną, znajdowało się główne wejście do kościoła. Obecnie główne wejście jest od południa, obok wieży.

Wnętrze rozświetlone jest wysokimi, ostrołukowymi oknami, z których każde jest inne. Podobno tylko dwa są identyczne. Które? A, to już zagadka dla zwiedzających.

Nawa główna, w porównaniu z bocznymi, jest bardzo szeroka, nakryta sklepieniem siatkowym. Z tyłu kościoła, pod wieżą, znajduje się kaplica św. Bernarda,  zaś w czasach protestanckich była tam chrzcielnica (baptysterium).

Na zdjęciach historycznych (do obejrzenia www.oliwa.cystersi.pl) widać, że wnętrze pomalowane było w ciemne wzory. Obecnie biały kolor ścian rozjaśnia i optycznie poszerza wnętrze. Z obu stron kościoła, w nawach bocznych, były zamontowane antresole, pod którymi znajdowały się okna, doświetlające część parterową. Obecnie są one zamurowane i znajdują się tam stacje Drogi Krzyżowej, zaś antresole zdemontowano. Wykorzystano je do budowy nowego ołtarza. Zaprojektował go w roku 1947 malarz, grafik z Torunia prof. Jerzy Hoppen. Stary, ewangelicki ołtarz w formie drzewa życia, przedstawiający historię zbawienia człowieka, z osobami Adama i Ewy, zwieńczony krzyżem zdemontowano. Wspomniany krzyż znajduje się obecnie w południowej nawie bocznej.

Obecny ołtarz swoim kształtem nawiązuje do stylu, w jakim wybudowano kościół. Wieńczą go gotyckie pinakle, dekorowane żabkami. Najważniejszą część ołtarza, tabernakulum z chrystogramem czyli monogramem będącym symbolem Jezusa Chrystusa, w formie akronimu – IHS, zdobią złocone uszaki w kształcie winorośli.

Tabernakulum w języku łacińskim oznacza namiot, a przed zbudowaniem murowanej świątyni, Arka Przymierza była przechowywana właśnie w namiocie.

Nad tabernakulum znajduje się wizerunek Matki Bożej Królowej Korony Polskiej. Nie jest to jednak obraz, lecz feretron, wykonany w Gdańsku w 1754 roku i noszony kiedyś uroczyście przez pielgrzymów niemieckich, w drodze do Kalwarii Wejherowskiej, dokąd od 342 lat co roku, z Oliwy, wyrusza uroczysta pielgrzymka. Podobny feretron znajduje się w archikatedrze oliwskiej i służy temu samemu celowi.

Ołtarz zdobi również sześć postaci. Na wysokości tabernakulum, po bokach stoją figury św. Piotra i św.Pawła.

Który jest który, poznajemy oczywiście po atrybutach. Piotr to ten z kluczem ( do Królestwa Niebieskiego) i księgą ( symbol pisanych przezeń listów pasterskich). Paweł również pisał listy, stąd księga i dodatkowo miecz. Św. Pawła, jako obywatela Rzymu, ścięto przy pomocy miecza. Ponadto jest to nawiązanie do jego słów – słowo Boże jest jak miecz obosieczny.

Wyżej, na wysokości feretronu znajdują się cztery postaci. Dwie, obok Matki Bożej, trzymające księgi, są niezidentyfikowane, ale można założyć, że są to dwaj ewangeliści, którzy najwięcej pisali o Maryi, a więc św. Jan i św. Łukasz.

Pozostałych dwóch, to św. Benedykt w czarnym habicie i św. Bernard w białej kukulli czyli szacie zakładanej przy odmawianiu brewiarza. Pastorały symbolizują godność biskupa lub opata, zaś księga wskazuje na twórcę reguły zakonnej.

Okna ambitu, za ołtarzem ozdobione są witrażami, które przedstawiają cztery sceny z życia Chrystusa, a więc – Narodzenie, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie.

Pierwotnie witraże były monochromatyczne, obecnie posiadają kolorowe wstawki i są złożone z dość dużych płaszczyzn. Ich autorem był profesor uczelni z Berlina, mieszkający w Gdańsku w latach 1910-39 Fritz Ulle (?).

Kolorowe wstawki dodano np. jako aureole nad głowami Maryi i św. Józefa w scenie Narodzenia. W czasach protestanckich aureol nie było, ponieważ protestanci nie uznają świętych.

Po obu stronach ołtarza zwracają uwagę nowe stalle i umieszczone nad nimi herby. Ten po lewej jest herbem cysterskim wywodzącym się z Citeaux i Szczyrzyca. Ten zaś po prawej zmienia się w zależności od tego jaki biskup ma pod nim zasiąść.

Zwiedzając Archikatedrę oliwską i zespół pocysterski wraz z parkiem, warto nieco zboczyć i odwiedzić dzisiejszą siedzibę gdańskich cystersów.

Autor: Ewa Czerwińska (sporządzone na podstawie wykładów ojców cystersów)

Lektura uzupełniająca:

Średniowieczny kościół oliwskich cystersów