Moja Dzielnica – to cykl wycieczek organizowanych przez Klub Turystyki Pieszej „Bąbelki”. Inauguracyjną wędrówkę poprowadził Adam Bastian, ale zanim wyruszył z zainteresowanymi na szlak, sporządził bardzo solidny przewodnik po dzielnicy. Oto Gdynia Chylonia w jego opracowaniu:

Gdynia Chylonia widziana ze Świętej Góry

Chylonia a Gdynia. Chylonia – to największa pod względem liczby mieszkańców dzielnica Gdyni (pod względem obszaru największe jest Chwarzno) – zamieszkuje ją ok. 25.600 osób (stan na 2010 r.). Chylonia została przyłączona do Gdyni 30.04.1930 r. Jednak na przełomie XIX i XX w. to Chylonia była wsią o większym znaczeniu od Gdyni. Wieś była zamożna, z własnymi tradycjami. Chylonianie nazywali mieszkańców Gdyni „szade klóski” (2), co oznaczało biedaków jedzących tylko kartoflane kluski.

Kościół w Chyloni prawdopodobnie zbudowano w XIV w., samodzielna parafia powstała w 1915 r., w Gdyni kościół zbudowano dopiero w 1924 r., a parafię erygowano w 1926 r. W Chyloni pierwsza szkoła powstała w 1819 r., a w Gdyni 17 lat później (o 2 lata wcześniej niż w Chyloni szkoła powstała na Oksywiu). Pierwsza stacja kolejowa na terenie Gdyni powstała w Chyloni w 1870 r. (w Małym Kacku stacja powstała 2 lata, a w Gdyni – 24 lat później). Wraz z powstaniem stacji kolejowej w Chyloni powstała ekspedycja pocztowa (01.09.1870 r.), która obsługiwała m.in. Zagórze, Cisowę, Grabówek, Gdynię i Oksywie (3), w Gdyni agencja pocztowa powstała 12 lat później (pierwszy pocztowy posterunek dyżurujący na terenie współczesnej Gdyni powstał w Małym Kacku). Jeszcze bezpośrednio po I wojnie światowej agencję pocztową w Gdyni z dniem 17.02.1920 podporządkowano pod pocztowy urząd obrachunkowy w Chyloni (4). Gdynia podlegała pod Chylonię, nie tylko pod względem pocztowym, ale także w zakresie podziałów administracyjnych.

W 1872 r. władze pruskie wprowadziły ordynacją powiatową tworząc obwody z naczelnikiem obwodu t.j. wójtem na czele, jako szczebel pośredni między gminą a powiatem. Dwa lata później utworzono urzędy stanu cywilnego, które zwykle miały siedzibę tam, gdzie obwody. Do obwodu chylońskiego oprócz Chyloni z Dworcem, Lipowymi Błotami i Chylońską Piłą, należały również Bernarda, Pustki Chylońskie, Demptowo, Maszewo, Niegotowo, Nadleśnictwo Chylonia, Cisowa, Pustki Cisowskie, Gdynia, Grabówek, Święty Jan i Kamienna Góra. Zdarzało się jednak, że obwód chyloński i urząd stanu cywilnego miewał siedzibę poza Chylonią np. na Kamiennej Górze, gdy wójtem był Franz Randt lub w Gdyni, kiedy urząd zajmował Karl Düsterwald (5).  Chylonia wcale nie była zainteresowana przyłączeniem do Gdyni. W dniu 14.10.1927 r. na zebraniu Rady Gminnej Chyloni jednogłośnie podjęto uchwałę o nie przystąpieniu do miasta Gdyni.

„Od głosowania nikt się nie wstrzymał. Przeciw uchwale nie głosował. Rada Gminna, motywuje uchwałę swoją tym, że Gdynia ma chwilowo pod dostatkiem terenu na zabudowę i Chylonia jako jednostka samorządowa jest w stanie utrzymać się o własnych siłach i przez przyłączenie do Gdyni powstałyby dla Chyloni dotkliwe ciężary i utrudnienia pod względem administracyjnym”

Podpisali sołtys Antoni Jasiński, 3 ławników oraz 13 członków Rady. Jednak rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29.04.1930 r. o rozszerzeniu granic miasta Gdyni (Dz.U. Nr 34 poz. 277), Chylonia  została zniesiona jako gmina i włączona do miasta Gdyni.

„…Stąd dalej wzdłuż doliny Gdynia się rozrasta,
Wcielając bliskie wioski do obrębu miasta,
Pochłonięty Grabówek, Chylonia wcielona,
Do Cisowej, Zagórza wyciąga ramiona
Naszej, szybko rosnącej, nadmorskiej stolicy,
Która wpełza na piękne wzgórza okolicy
I zajęła willami Witomińskie szczyty..”
(Grzegorz Winogrodzki „Gdynia”) (6)

Gdynia Leszczynki SKM

Przystanek ten znajduje się w najstarszej części Chyloni. Siedlisko wsi znajdowało się w rejonie dzisiejszych ulic: Chylońskiej, św. Mikołaja, Opata Hackiego, Młyńskiej. Budowa linii kolejowej Gdańsk – Szczecin odcięła wschodnią część siedliska wsi. Pierwszą stację kolejową na terenie Gdyni wybudowano w Chyloni, ale w oddaleniu o ok. 1,5 km. od ówczesnego centrum wsi. Szybka Kolej Miejska do Chyloni dotarła 15.01.1956 r., jednak przystanek SKM Gdynia Leszczynki został otwarty, w związku ze wzrostem liczby mieszkańców, na przełomie 1973/74 (7). Pierwotnie miał on nosić nazwę „Wiejska” (podobnie jak przystanek SKM Gdańsk Żabianka miał nosić nazwę „Bitwy pod Oliwą”).

Elektrowozownia (stacja postojowa)

Elektrowozownia została wybudowana w latach 1951-53 dla potrzeb SKM. Odcinek między stacją Gdynia, a nowym zapleczem pozbawiony był sieci trakcyjnej, brak też było zasilania na terenie samej lokomotywowni. Do przeciągania składów oraz do manewrów używano parowozów. Stan taki trwał do początków 1955 r. W nieprzelotowej hali naprawczej znajdowały się cztery tory o długości 70 m. z kanałami rewizyjnymi. Do roku 1976 r. obsługiwano tabor SKM pochodzący z reparacji wojennych z berlińskiego metra. Rozpoczęcie eksploatacji taboru serii EN57 spowodowało kolejne problemy z ich obrządzaniem – składy te były dłuższe od poprzednich i konieczne było wykonywanie skomplikowanych manewrów, m.in. trzeba było te składy rozłączać. W 1972 r. PKP podjęło decyzję o budowie nowej lokomotywowni i stacji postojowej dla elektrycznych zespołów trakcyjnych. Wówczas z rozmachem zaplanowano obiekt w Gdyni Cisowej przystosowany do obsługi niemal 300 e.z.t. Po przeniesieniu lokomotywki z Chyloni na Cisową, teren należał do innych jednostek organizacyjnych PKP (Wagonowni, Zakładu Taboru), a potem spółek przewozowych.

Położenie geograficzne

Chylonia położona jest w Pradolinie Kaszubskiej nad Chylonką stanowiącą dopływ Potoku Chylońskiego. Przez Chylonię przebiegał ważny trakt komunikacyjny. Obecnie Chylonia graniczy z innymi dzielnicami Gdyni: Cisową, Pustkami Cisowskimi, Demptowem, Leszczynkami oraz Pogórzem. Część Chyloni położona jest na terenie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego.

Historia

W pobliżu Chyloni odkryto kurhany z II w. p.n.e. Odkrywane były także groby skrzynkowe, popielice twarzowe (8). Najstarszy zapis dotyczący Chyloni zawarty jest w dokumencie wystawionym przez księcia pomorskiego Świętopełka z 1259 r. Jednakże mowa tym jest nie o miejscowości, lecz potoku „Kilona”, który stanowił granicę dóbr klasztoru norbertanek z Żukowa (przypomnę, iż pierwsza wzmianka o Gdyni pochodzi z 1253 r.) (9). W 1308 r. Krzyżacy zdobyli Gdańsk i okoliczne tereny. Nie jest znana dokładna data lokacji Chyloni – ponieważ zginął dokument lokacyjny. Lokacja nastąpiła, gdy urząd komtura gdańskiego sprawował Henryk von Rechter, a zatem zapewne w latach 1348-51 (10). W dokumencie 11.11.1351 r. Henryk von Rechter, stwierdził, iż będąc komturem gdańskim nadał Hansowi Kluckow wieś, którą nazwał na swoją cześć Heynrichsdorf oraz urząd dziedzicznego sołtysa z obowiązkiem zasiedlenia wsi. Osadnikom nadano 30 łanów chełmińskich (czyli ok. 504 ha). Hans Kluckow otrzymał co dziesiąty łan, łąkę, trzecią część dochodów z prawa sądowniczego, prawo połowu dorszy w morzu na własny użytek, a także prawo wybudowania młyna, z którego mógł pobierać czynsz (z czasem jednak czynsz z młyna przejął Zakon). We wsi miała też powstać karczma (11). Nadanie zapewne dotyczyło terenu przeznaczonego pod uprawę, a do wsi prawdopodobnie należały także obszary leśne.

Chylonia, podobne jak inne wsie położone w okolicy Gdańska, w granicach, których znajdowały się większe obszary leśne podlegały bezpośrednio pod Gdański Urząd Leśny (w odróżnieniu od pozostałych wsi podlegających władzom okręgowym) (12). Najprawdopodobniej wieś została założona na surowym korzeniu, o czym świadczy dziesięcioletnia wolnizna, po tym okresie mieszkańcy Chyloni byli zobowiązani do uiszczania czynszu w dzień św. Marcina (czyli 11 listopada) na rzecz Zakonu i biskupa kujawskiego (13). Siedlisko wsi usytuowano miejscu, w którym główny szlak komunikacyjny z Gdańska do Pucka przekraczał Chylonkę. Niwę siedliskową rozmieszczono po obu stronach Chylonki, opierając ją krótszym, zachodnim bokiem o główny szlak komunikacyjny. Siedlisku nadano regularny układ. Rozplanowanie lokacyjne okazało się bardzo trwałe – jego wyraźne ślady odczytać można było jeszcze na planach XIX-wiecznych. Wspomniana nazwa Heynrichsdorf szybko zatarła się i używano następujących wersji nazwy Chylonia: Kilau lub Hylaw (dokument wystawiony 30.05.1362 r. przez biskupa Maciej z Gołańczy), Kilowo, Kielia, Chiloua, Kylow (14), Hylonna (15), Chilona (XVII). Od tej ostatniej pochodzi zniemczone Kielau. Zdaniem językoznawców nazwa „Chylonia” pochodzi od popularnej na Pomorzu nazwy osobowej „Chyła”, która wywodzi się od czasownika chylić się (16). Informacje na temat Chyloni w czasach krzyżackich zawarte są w dokumentach skarbowych i wojskowych. Sołtys chyloński miał się stawić zbrojnie na koniu na letnią wyprawę wojenną w 1400 r., w czym musiał mu pomóc sołtys z Cisowej, ponadto – prawdopodobnie na te samą wyprawę – Chylonia wspólnie z Cisową, miały wystawić trzech ludzi (czeladź) do służby obozowej. Z danych skarbowych z pocz. XV w. wynika, że wszystkie łany były zasiedlone, a we wsi był młyn (jest on wymieniany m.in. w krzyżackiej księdze czynszowej z 1415 r.) (17).

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, czyli po drugim pokoju toruńskim (19.10.1466 r.) Pomorze wróciło do Rzeczpospolitej, a Chylonia weszła w skład powiatu puckiego (18) i przeszła na własność skarbu królewskiego. Wsie królewskie były wydzierżawiono osobom zasłużonym i bogatym. Pierwszym znanym tenutariuszem (dzierżawcą) Chyloni był chorąży gdański Mikołaj Wulkowski (XV w.). Następnie wieś dzierżawili Krokowscy (XIV/XV w.), Sokołowscy z Wrzący (w Wielkopolsce), Jerzy Konopacki (XVI w.), Jerzy Hein (XVII w.), Daniel Ernest Cyremberg (XVII w.). Najlepszy pod względem gospodarczym dla wsi wiek XVI, kiedy to użytkowano cały areał uprawny (19). W tym czasie we wsi znajdowały się dwa młyny zbożowe (20). W czasie wojen szwedzkich Chylonia została bardzo zniszczona. Nie było już dziedziczne sołtysa, a funkcję tę sprawował doraźnie jeden z chłopów (21). Ponownie Chylonia była w posiadaniu Krokowskich (XVII w.), a następnie Radziwiłłów, Sobieskich (królewiczowie: najpierw Aleksander, a później Jakub), Przebendowskich (pułkownik i kasztelan Jakub, a potem chorąży pomorski i generał porucznik wojsk koronnych Józef Antoni). W XVII i XVIII w. siedlisko wsi pustoszało, a leżącą odłogiem ziemię włączano do nowo założonego folwarku w sąsiedniej Cisowej. Do folwarku przyłączano również nowe, nie użytkowane dotąd rolnicze tereny, pozyskiwane drogą karczunków. Na wyrębach powstały wówczas jednodworcze osiedla rozproszone, jak Bernarda, Leszczynki, Demptowo, Marszewo i Janowo. Oddalone one były znacznie od siedliska, tworząc wyspowe enklawy śródleśne. Częściowo osiedla te znalazły się pod koniec XVIII w. poza granicami wsi, kiedy to obszerne kompleksy leśne Chyloni wyłączono z jej obrębu, tworząc Rewir Leśny Chylonia (jednak w XIX w. i XX w. część tych osiedli z powrotem została włączona do Chyloni) (22).

Po I rozbiorze Chylonia znalazła się w Królestwie Pruskim, w prowincji Prusy Zachodnie, w powiecie tczewskim i podlegała pod Urząd Ziemski w Mostach (23). Po śmierci Augusta Przebendowskiego w 1808 r. folwark chyloński został rozparcelowany na działki chłopskie. Formalne nadanie własności nastąpiło 22.10.1824 r. (24). W Chyloni nie funkcjonowało dziedziczne sołectwo, tutejszych sołtysów wybierano wśród gburów. Wybrana osoba składała uroczystą przysięgę (25). W tym czasie zabudowa Chyloni wykroczyła poza średniowieczne ramy i zaczęła się rozwijać wzdłuż obecnych ul. Chylońskiej i ul. Wiejskiej (26). W 1885 r. w Chyloni powstało Towarzystwo Czytelni Ludowych, którego celem było szerzenie oświaty wśród ludności polskiej. Pierwszym bibliotekarzem był Antoni Bigot (27). Po reformie powiatowej w 1887 r. Chylonia znalazła się w powiecie wejherowskim (28). W grudniu 1918 r. powołano w Chyloni Polską Radę Ludową. Jej prezesem został ks. Aleksy Lesiński, a sekretarzem Leon Jasiński, w jej skład weszli także Topik i Simon, zaś aktywnymi działaczami byli Adam i Antoni Jasińscy – ojciec i brat Leona (29). Choć I wojna światowa zakończyła się w 1918 r., to ustalanie granic i przejmowanie władzy przez polską administrację następowało stopniowo. W 1930 r., jak już wspomniano wyżej, Chylonia została włączona do Gdyni. W okresie międzywojennym zabudowa Chyloni zaczęła mieć charakter miejski – rozplanowano sieć ulic oraz określono zasady zabudowy, wybudowano kilka kamienic oraz gmachy użyteczności publicznej (szkołę i pocztę). W latach PRL Chylonia została sprowadzona do roli sypialni i stała się szarą dzielnicą. W latach 1960-70 na wywłaszczonych gruntach Gdyńska Spółdzielnia Mieszkaniowa zbudowała kilkadziesiąt bloków i wieżowców. Pozytywne zmiany w dzielnicy rozpoczęły się w latach 90-tych XX w.

Relacja z wycieczki po Gdyni Chyloni

Autor: Adam Bastian

Moja dzielnica Gdynia Chylonia cz. II

Źródła:

1 www.gdynia.pl
2 Obertyński Edward, Gawędy o starej Gdyni, Gdynia 1987 r., s. 17.
3 Hejmowski Klemens, Historia poczty w Gdyni 1772-1920, Rocznik Gdyński, Nr 3, 1980-82, s. 55.
4 Hejmowski Klemens, Historia poczty w Gdyni 1920-39, Rocznik Gdyński, Nr 4, 1983, s. 50; Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88, s 95.
5 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011, s. 33.
6 Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88, s. 91.
7 Albin Spychalski podaje datę 29.12.1973 r. (Gdyński węzeł kolejowy, Rocznik Gdyński Nr 4, 1983 r., s. 39.), natomiast data 01.01.1974 r. podana jest na stronie www.kolej.one.pl/index.php?dzial=stacje&id=2804&okno=historia
8 Przewodnik po zabytkach Chyloni, Robert Hirsch (red.), Gdynia 2007 r., s. 1.
9 Ostrowski Bohdan, Gdyński dzielnice – Chylonia, Rocznik Gdyński Nr 8, 1987/88., s. 84-85.
10 Tomasz Rembalski uważa, że nie są znane dokładne daty pełnienia urzędu przez Henryka von Rechtera – zaczął on pełnić urząd przed 25.05.1348 r., a zakończył przed 11.11.1351 r. (Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 71), natomiast Iwona Schlass pisze, że w/w prawdopodobnie był komturem gdańskim od 25.05.1348 r. do 15.05.1350 r. (Historia Chyloni i Cisowej do lat trzydziestych XX wieku, (w:) Wędrówki po dziejach Gdyni, Gdynia 2004 r., s. 26).
11 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 72.
12 Sołtysik Maria, Historyczne podziały terytorialne na obszaru leżącego w granicach administracyjnych miasta Gdyni, Rocznik Gdański z. 2 z 1984 r., s. 23.
13 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 73.
14 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 73-75.
15 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 27.
16 Małkowski Kazimierz, Bedeker gdyński, Gdańsk 1995 r., s. 46.
17 Rembalski Tomasz, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006 r., s. 74-75.
18 Sołtysik Maria, Historyczne podziały terytorialne na obszaru leżącego w granicach administracyjnych miasta Gdyni, Rocznik Gdański z. 2 z 1984 r., s. 26.
19 Sołtysik Maria, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993 r., s. 262.
20 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 27.
21 Rembalski Tomasz, Zanim powstało miasto. Zarys dziejów Gdyni i jej dzielnic od XIII do XX wieku, Gdynia 2005 r., s. 14.
22 Sołtysik Maria, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993 r., s. 262.
23 Sołtysik Maria, Historyczne podziały terytorialne na obszaru leżącego w granicach administracyjnych miasta Gdyni, Rocznik Gdański z. 2 z 1984 r., s. 27.
24 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 30.
25 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 30.
26 Sołtysik Maria, Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, Warszawa 1993 r., s. 262.
27 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 33.
28 Sołtysik Maria, Historyczne podziały terytorialne na obszaru leżącego w granicach administracyjnych miasta Gdyni, Rocznik Gdański z. 2 z 1984 r., s. 27.
29 Rembalski Tomasz, Gdynia i jej dzielnice przed powstaniem miasta (XIII-XX wiek), Gdynia 2011 r., s. 35.